Ορισμός κατά τον κοινωνιολόγο Robert K. Merton στον οποίο αποδίδεται η πρώτη διαμόρφωση της έννοιας αυτής:
«Η αυτοεκπληρούμενη προφητεία (Self-Fulfilling Prophecy) είναι μια ευθύς εξαρχής εσφαλμένη εκτίμηση μιας κατάστασης, που όμως προκαλεί συμπεριφορές που καθιστούν την εκτίμηση αυτή πραγματικότητα. Η απατηλή εγκυρότητα της προφητείας διαιωνίζει μια βασιλεία του λάθους. Διότι ο προφήτης θα παραθέσει την εξέλιξη των γεγονότων ως απόδειξη ότι είχε δίκιο».
Το φαινόμενο αυτό είναι πολύ εντυπωσιακό, δύσκολο στη σύλληψή του και με υποτιμημένες ίσως συνέπειες. Ένα παράδειγμα είναι αναγκαίο ώστε να συμβάλλει στην καλύτερη κατανόηση της αυτοεκπληρούμενης προφητείας. Δεν υπάρχει καλύτερο από τις πολιτικοοικονομικές εξελίξεις του τελευταίου διαστήματος. Προφητεία : «H πολιτική αστάθεια θα προκαλέσει ύφεση και αποσταθεροποίηση της οικονομίας». Ο φόβος που ακολουθεί την πρόβλεψη αυτή φέρνει μια συμπεριφορά έντονης οικονομικής επιφυλακτικότητας και περιορισμού της κατανάλωσης και πιθανών επενδυτικών κινήσεων. Η συμπεριφορά αυτή οδηγεί σε ύφεση, καθώς «δεν πέφτει χρήμα στην αγορά» κάτι που είναι ήδη γεγονός τους τελευταίους μήνες για όσους ασχολούνται και γνωρίζουν. Το φαινόμενο αυτό ενδέχεται να επηρεάζει σε κάποιο ίσως μικρό βαθμό και τις οικονομικές εξελίξεις σε διεθνές επίπεδο. Τι μπορεί να προκληθεί αν διαρρεύσει μια ψευδής φήμη άραγε;
Αμέσως έρχεται στο μυαλό η τάση για αυθαίρετο συμπέρασμα, η συναισθηματική λογική, η υπεργενίκευση, η επιλεκτική προσοχή και η καταστροφοποίηση.
Όλα αυτά είναι μια αλυσίδα που καταλήγουν όντως στην καταστροφή αφού αποπροσανατολίζουν ανθρώπινες συμπεριφορές και διεστρεβλώνουν ανθρώπινες σχέσεις. Η δύναμη του νου και της σκέψης είναι δυνατή να προσδιορίσει ανθρώπινες πράξεις. Το πιστεύω άρα ισχύει! Πόσες φορές για παράδειγμα κάποιος δε διαβάζει σε εφημερίδα ή περιοδικό τα ζώδια και ανάλογα με το τι λένε προσαρμόζεται και η διάθεση του. Αυτό ακριβώς γιατί αναμένει να του συμβεί αυτό που διάβασε. Συνεπώς όλες του οι κινήσεις , τα λόγια και οι πράξεις του αυτοεκπληρώνουν εκείνο που διάβασε.
Η εσφαλμένη εκτίμηση των πιθανοτήτων (neglect of probability), η προδιάθεση αυτοεπιβεβαίωσης, η προδιάθεση προσοχής, το φαινόμενο «μετά Χριστόν προφήτης» και last but not least η ψυχολογία του όχλου (herd behavior).
Η σημασία της αυτοεκπληρούμενης προφητείας μπορεί να φανεί και σε ατομικό επίπεδο. Ας φανταστούμε το παράδειγμα ενός ατόμου με χαμηλή αυτοπεποίθηση και αυτοεκτίμηση που πιστεύει ότι δεν κάνει καλή εντύπωση στις συναναστροφές του και αγχώνεται ότι δε θα του μιλήσει κανένας π.χ. σε κάποια εκδήλωση ή πάρτυ. Το άτομο αυτό λοιπόν είναι πιθανό ότι θα παρουσιαστεί αμήχανο, νευρικό, απομονωμένο και λιγομίλητο. Η αρχική του πίστη μάλλον θα επιβεβαιωθεί καθώς δε θα προσεγγιστεί εύκολα από άλλους όντας έτσι. Το λάθος εδώ έγκειται στην αρχική εκτίμηση ή πεποίθηση και μπορεί να εντοπιστεί μέσω μιας ακολουθίας ορθολογιστικών ερωτημάτων προς τον ίδιο του τον εαυτό, τα οποία εξετάζουν αν η πεποίθηση αυτή είναι βάσιμη.
Ακόμη ένα πιο καθημερινό παράδειγμα. Μετά από ένα κακό ύπνο είναι πιθανό ότι κάποιος θα νιώσει κάπως βαρύθυμος, κουρασμένος, λιγότερο δραστήριος και ίσως πιο ευερέθιστος. Δε θα ήταν ασυνήθιστο να σκεφτεί νιώθω χάλια, χάλια θα πάει η μέρα μου. Εντοπίζουμε καταρχήν τη συναισθηματική λογική. Αφού έτσι νιώθω, έτσι είναι. Πιστεύοντας λοιπόν έτσι, η μέρα ξεκινά και αρχίζει να μετράει στραβά. «Τελείωσε ο καφές, ξέχασα να πάρω, εκνευρίστηκα». «Έχει κίνηση, άργησα στη δουλειά, αγχώθηκα και εκνευρίστηκα». «Μου είπε κάτι ο συνάδελφος, το πήρα στραβά, εκνευρίστηκα». Και ούτω καθεξής. Το αρχικό αρνητικό συναισθηματικό και γνωσιακό υπόβαθρο της ημέρας επηρέασε τις αντιδράσεις σε ερεθίσματα που άλλοτε δε θα προξενούσαν κάποια ιδιαίτερη διαφορά.
Η αυτοεκπληρούμενη προφητεία έχει επίσης εφαρμογές στη διδασκαλία (τι θα πιστέψει ο καθηγητής για τους μαθητές του), αλλά και σε θέματα ρατσισμού.
Μπορεί να φανεί υπερβολικό και όμως η κοινωνικές προσδοκίες μας κάνουν να συμπεριφερόμαστε με συγκεκριμένο τρόπο όπως και οι προσδοκίες για τον ίδιο μας τον εαυτό. Πίστεψε το λοιπόν και θα γίνει. Βάλτε στόχους στη ζωή σας. Είναι σημαντικό να βάζουμε στόχους απλά και μόνο για να ξεπερνάμε τον εαυτό μας στην προσπάθειά μας να τους πετύχουμε!!!
Βάλτε λοιπόν στόχους στη ζωή σας, ξεπεράστε τα όρια σας και ακόμα και αν δεν τους πετύχετε θα έχετε κερδίσει την εμπειρία και τη γνώση που σας επέφερε η προσπάθεια! Στην περίπτωση αυτή η αυτοεκπληρούμενη προφητεία έχει θετικό αποτέλεσμα.
Ας δεσμεύσουμε λοιπόν τα καλά κομμάτια του παζλ των όσων πιστεύουμε, γιατί μόνο έτσι θα γίνουν πραγματικότητα. Αν και δεν εύκολο να το πιστέψουμε και όμως είναι αλήθεια η θετική σκέψη φέρνει θετικά αποτελέσματα. Σε τέτοιους χαλεπούς καιρούς που ζούμε έχουμε περισσότερο από ποτέ την ανάγκη της θετικής σκέψης που θα γεννήσει την πίστη, η πίστη με την σειρά της θα γεννήσει την ελπίδα και η ελπίδα θα μας σώσει ίσως από πολλά κοινωνικά δεινά. Γιατί όμως μόνο όταν ελπίζουμε μπορούμε να αγωνιστούμε για μια ιδέα, ένα σκοπό ή όνειρο.
Χαρμπέα Ιωάννα
κοινωνιολόγος/εγκληματολόγος/συγγραφέας
Αφήστε το σχόλιό σας