Ήταν αθώα ή ένοχη, η Ελένη; Πήγε με την θέλησή της ή όχι στην Τροία; Πήγε η ίδια ή το είδωλό της; Ήταν η αιτία ή η αφορμή του μεγαλύτερου πολέμου της αρχαιότητας ; Υπήρξε τρόπαιο για τον Πάρη; Τι ήταν ο Πάρης και τι ο Μενέλαος για την Ελένη; Ελένη, σημαίνει πόλεμος;
Η αποκαλούμενη Ωραία Ελένη, περίφημη για την ομορφιά της, κουβαλάει έναν μύθο απ΄τον οποίο έχουν εμπνευστεί ανά τους αιώνες οι άνθρωποι των Τεχνών και των Γραμμάτων. Η παρουσία της στην αρχαία ελληνική γραμματεία είναι σημαδιακή, όχι μόνο στην Ιλιάδα του Ομήρου – που μαζί με την Οδύσσεια αποτελούν τα πρώτα κείμενα της Ιστορικής περιόδου της αρχαίας Ελλάδας – αλλά και στη λυρική και χορική ποίηση, στο αττικό δράμα, στη ρητορική και την ιστοριογραφία.
Η Ελένη του Ομήρου, αποτελεί ένα αμφιλεγόμενο πρόσωπο της ελληνικής μυθολογίας.
Ως τέτοιο πρόσωπο, για το οποίο υπάρχουν διαφωνίες, διαφορετικές ερμηνείες και εκτιμήσεις, αποτελεί ταυτόχρονα, ένα διλημματικό πρόσωπο .
Ποια ήταν τελικά η Ελένη; Ήταν στα αλήθεια όμορφη και ποια ήταν η πραγματική ομορφιά της; Πόσοι και ποιοι την χρησιμοποίησαν και γιατί;
Ήταν κόρη του Δία και της Λήδας ή του Τυνδάρεως, βασιλιά της Σπάρτης και της Λήδας της μυθικής βασίλισσας της Σπάρτης , που ήταν τόσο πολύ ωραία, ώστε την καταγωγή της συναγωνίστηκαν πάμπολλες χώρες της αρχαιότητας;
Την διεκδίκησαν πολλοί την Ελένη. Και την έκλεψαν και την έβαλαν κλήρο. Την σεβάστηκαν; Εκείνη επέλεξε; Ποιον; Πώς; Τι; Και γιατί;
Τι σχέση έχει το κτήνος που φωλιάζει στις ψυχές των ανθρώπων με την Ελένη;
Σε κάθε περίπτωση, η ομηρική Ελένη, σύζυγος του Μενελάου του βασιλιά της Σπάρτης, δημιούργησε σύμφωνα με τον μύθο, τον Τρωικό Πόλεμο, τον μακροβιότερο πόλεμο όλης της αρχαιότητας μετά την αρπαγή της από τον Πάρη, γιο του Πριάμου, βασιλιά της Τροίας που την πήγε στην πατρίδα του. Τι άρπαξε όμως ο Πάρης; Την Ελένη ή το ομοίωμά της;
Ο Όμηρος στην Ιλιάδα, τον 8ο αιώνα π.Χ, «ανέδειξε» την Ελένη συνδέοντάς την με τα γεγονότα του δέκατου και τελευταίου χρόνου της πολιορκίας της Τροίας από τους Έλληνες, αφήνοντας στην ανθρωπότητα και στους «κοινούς θνητούς», την τελική κρίση για την αθωότητα ή την ενοχή της γυναίκας-ιδέας, που για άλλους υπήρξε θύμα και για άλλους, θύτης του πολέμου.
- Τι θα 'ταν η Ελένη, αν δεν περνούσε αποπάνω της η πνοή του Ομήρου;
«[…] Πνίγεται σήμερα ο κόσμος στο αίμα, τα πάθη ξεσπούν μέσα στην κόλαση της σύγχρονης αναρχίας, κι η Ελένη στέκεται αθάνατη, ανέγγιχτη, μέσα στον αέρα των εξαίσιων
στίχων, ασάλευτη, και μπροστά της ρέει ο χρόνος. […] κι όλη η γης μου φάνταξε σαν την Ελένη, γελοκλαμένη, νιόλουστη […] ολοένα ανανεούμενη παρθένα.
Τι θα 'ταν η Ελένη ετούτη, αν δεν περνούσε αποπάνω της η πνοή του Ομήρου; Μια ωραία γυναίκα, όπως αναρίθμητες άλλες, που πέρασαν από τη γης και χάθηκαν. Θα την έκλεψαν, όπως κλέφτουν ακόμα συχνά τις όμορφες κοπέλες στα βουνίσια χωριά μας. Κι αν ακόμα η αρπαγή αυτή άναψε πόλεμο, όλα, και πόλεμος και γυναίκα και σφαγή, θα χάνουνταν, αν δεν άπλωνε το χέρι του να τα σώσει ο Ποιητής.
Στον ποιητή χρωστάει τη σωτηρία της η Ελένη […]» γράφει ο Νίκος Καζαντζάκης στην «Αναφορά στον Γκρέκο» κεφ ΙΖ, «Προσκύνημα στην Ελλάδα».
Το έργο «Αναφορά στον Γκρέκο» του οικουμενικού διανοητή Νίκου Καζαντζάκη, ήταν το τελευταίο του μεγάλου συγγραφέα και σε αυτό, καθόλου τυχαία, τονίζει πως η μόνη αξία της ζωής, συνοψίζεται σε λίγες λέξεις, όπως: αγώνας, κόκκινη γραμμή, ανήφορος, Γολγοθάς, Ανάσταση.
Στο κεφάλαιο «Προσκύνημα στην Ελλάδα», σημειώνει, επίσης:
[…] Η Ελένη μπήκε μέσα στο αίμα μας, τη μετάλαβαν όλοι οι άντρες, όλες οι γυναίκες αντιφέγγουν ακόμα από τη λάμψη της. Έγινε ερωτική κραυγή η Ελένη, διαπερνάει τους αιώνες και ξυπνάει στον κάθε άντρα τη λαχτάρα του φιλιού και της διαιώνισης και μεταμορφώνει σε Ελένη και την πιο ασήμαντη γυναικούλα που αγκαλιάζουμε.
Η επιθυμία παίρνει, ας είναι καλά η βασίλισσα ετούτη της Σπάρτης, υψηλούς τίτλους ευγένειας, κι η μυστική νοσταλγία κάποιου χαμένου εναγκαλισμού γλυκαίνει μέσα μας το κτήνος. Κλαίμε, φωνάζουμε, κι η Ελένη ρίχνει βοτάνι μαγικό στο ποτήρι που πίνουμε, κι αποξεχνούμε τον πόνο, κρατάει στο χέρι ένα λουλούδι, κι η μυρωδιά του αλαργαίνει τα φίδια, αγγίζει τ' άσκημα παιδιά κι ομορφαίνουν, καβαλάει τον τράγο της θυμέλης, σαλεύει το πόδι της με το λυτό σαντάλι, κι ολάκερος ο κόσμος γίνεται άμπελος.
[…] Αλήθεια, μια παλαίστρα η γης, κι η Ελένη ο άφταστος, πέρα από τη ζωή, ανύπαρχτος ίσως, φάντασμα ίσως, άθλος. Μια απόκρυφη παράδοση μπιστεύουνταν στους μύστες πως δεν πάλευαν στην Τροία οι Αχαιοί για την αληθινήν Ελένη, μονάχα το είδωλό της βρίσκουνταν στην Τροία. Η αληθινή Ελένη είχε καταφύγει στην Αίγυπτο, σε θεϊκό ναό, ανέγγιχτη από τις αναπνοές των ανθρώπων.
Ποιος ξέρει, μπορεί να μαχόμαστε κι εμείς, να κλαίμε, να σκοτωνόμαστε εδώ στη γης μονάχα για το είδωλο της Ελένης. Μα πάλι, ποιος ξέρει, οι ίσκιοι στον Άδη ζωντάνευαν αν πιούν αίμα των ζωντανών, τόσο αίμα που πίνει, τόσες χιλιάδες χρόνια, ο ίσκιος ετούτος της Ελένης, δε θα μπορέσει άραγε ποτέ να ζωντανέψει; Δε θα σμίξει άραγε ποτέ το είδωλο τη σάρκα του και να μπορέσουμε έτσι ν' αγκαλιάσουμε μια μέρα ένα αληθινό, ζεστό σώμα, μιαν αληθινήν Ελένη; […]»
- Μια Ελένη που κάπου στη γη ή μες στην απέραντη οικουμένη έχει ταφεί
Γράφει ο Μάνος Χατζιδάκις ως πρόλογο στο δίσκο «Για την Ελένη» :
«Η Ελένη είναι ο μύθος για ένα κορίτσι του καιρού μας που έχει χαθεί. Η Ελένη είναι ένα φάντασμα με τη μορφή ενός κοριτσιού, που κάθε τόσο φανερώνεται και χάνεται μέσα από τις βροχές, μέσα από τα σύννεφα και μέσα από τον ήλιο. Η Ελένη, όπως η Μελισσάνθη, η Μάγδα και η Μαριάνθη των ανέμων, ανήκει στην πολύ προσωπική μου μυθολογία. Τα τελευταία χρόνια πολλές φορές σαν είμαι μόνος σκέπτομαι την έννοια κορίτσι να μπλέκεται παράξενα στον μύθο μου και στη ζωή μου. Ίσως γιατί η ηλικία μ' εμποδίζει να δοκιμάσω την απειρία μου σε απομακρυσμένες ή καινούργιες εμπειρίες. Κι έτσι θα μείνω μ' ό,τι θυμάμαι από τον έρωτα συγκεχυμένα και μισά. Με μιαν Ελένη που κάπου στη γη ή μες στην απέραντη οικουμένη έχει ταφεί».
- Για ένα πουκάμισο αδειανό, για μιαν Ελένη
Ο ποιητής Γιώργος Σεφέρης στην δική του «Ελένη», ένα από τα δημοφιλέστερα ποιήματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας, αναμετριέται με τον μύθο της Ωραίας Ελένης και του Τρωικού Πολέμου ρίχνοντας το κέντρο βάρους στην υπαρξιακή όψη της Ελένης, προκαλώντας ερωτήματα για το τι είναι αλήθεια, τι είναι «σώμα» και τι «είναι», τι είναι «φαίνεσθαι» και τι είναι «όνομα» και τελικά, αναμετριέται με αφορμή την Ελένη, για την αξία του αγώνα και τη θέση του ατόμου στην ιστορία και τον κόσμο. Έτσι έγραψε μεταξύ άλλων:
[…]Με το βαθύ στηθόδεσμο, τον ήλιο στα μαλλιά, κι αυτό το ανάστημα
ίσκιοι και χαμόγελα παντού
στους ώμους στους μηρούς στα γόνατα·
ζωντανό δέρμα, και τα μάτια
με τα μεγάλα βλέφαρα,
ήταν εκεί, στην όχθη ενός Δέλτα.
Και στην Τροία;
Τίποτε στην Τροία — ένα είδωλο.
Έτσι το θέλαν οι θεοί.
Κι ο Πάρης, μ’ έναν ίσκιο πλάγιαζε σα νά ηταν πλάσμα ατόφιο·
κι εμείς σφαζόμασταν για την Ελένη δέκα χρόνια.
Μεγάλος πόνος είχε πέσει στην Ελλάδα.
Τόσα κορμιά ριγμένα
στα σαγόνια της θάλασσας στα σαγόνια της γης·
τόσες ψυχές
δοσμένες στις μυλόπετρες, σαν το σιτάρι.
Κι οι ποταμοί φουσκώναν μες στη λάσπη το αίμα
για ένα λινό κυμάτισμα για μια νεφέλη
μιας πεταλούδας τίναγμα το πούπουλο ενός κύκνου
για ένα πουκάμισο αδειανό, για μιαν Ελένη.
