Ηλίας Γιαννακόπουλος : Ναζισμός –Κομμουνισμός (Αυθαίρετες ταυτίσεις – απλουστεύσεις και γενικεύσεις)

«Μην κρίνετε τους ανθρώπους με βάση τις απόψεις τους, αλλά με βάση αυτό που οι τελευταίες τους κάνουν να είναι» (Lichtenberg).

Αν η παραπάνω θέση ισχύει – έστω και σε σχετικό βαθμό – ως κριτήριο αξιολόγησης των ανθρώπων, τότε θα πρέπει να ξαναγραφεί η ιστορία αλλά και να αναθεωρηθεί ριζικά η αποτίμηση των διαφόρων ιδεολογιών.

Βέβαια κανείς δεν μπορεί να κατηγορηθεί ως ένοχος για τις ιδέες του, γιατί σύμφωνα και με τον ποινικό κώδικα η σκέψη και οι ιδέες δεν συνιστούν ποινικό αδίκημα. Ωστόσο, όταν οι σκέψεις και οι ιδέες (ιδεολογία) επωάζουν και πυροδοτούν συμπεριφορές που αντίκεινται στο ανθρώπινο δίκαιο, την ηθική, την ελευθερία, την ανθρωπιά και την αξιοπρέπεια είναι δύσκολο να τις απενεχοποιήσουμε.

Κι αυτό γιατί αυτές διαμορφώνουν τη συνείδηση του ανθρώπου που συνιστά και το «πρώτο κινούν» της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Βέβαια ο Μαρξ προτρέπει να ανιχνεύσουμε το ριζικό σύστημα της συνείδησης στο «κοινωνικό είναι» που σε τελευταία ανάλυση διαμορφώνει την προσωπικότητα του υποκειμένου. 

Σε όλα τα παραπάνω μπορεί να προστεθεί ως προβληματισμός αν ο άνθρωπος ως δημιουργός της ιστορίας μπορεί να αποκοπεί από τα δημιουργήματά του (ιδέες, ιδεολογίες…) που σε κάποιο επίπεδο καθορίζουν υπόγεια τόσο την προσωπική δράση όσο και την κοινωνική συμπεριφορά του ανθρώπου – δημιουργού. Κι έτσι τίθεται το ερώτημα αν ο άνθρωπος παραμένει δημιουργός ή είναι προϊόν – δημιούργημα των δημιουργημάτων του. Πάντως κάθε αποσύνδεση του ανθρώπου υποκειμένου από τα δημιουργήματά του και η απόλυτη ενοχοποίηση των κατασκευασμάτων του πνεύματός του (πνευματικός – υλικός πολιτισμός) μπορεί να  οδηγήσει σε ερμηνευτικές τερατογεννήσεις και πολιτικές κτηνωδίες.

Κάποιοι άλλοι, επίσης, προτείνουν ως κριτήριο και κώδικα αξιολόγησης των ανθρώπων και των διαφόρων πολιτικών – κοινωνικών – οικονομικών συστημάτων (Καπιταλισμός, κομμουνισμός, ναζισμός) αλλά και θρησκειών (Χριστιανισμός – Μουσουλμανισμός) τα «ιδανικά» και τις «ουτοπίες» που πρόβαλαν και όχι τα «έργα» που σημάδεψαν και συνόδευσαν την εφαρμογή τους.
Απόρροια αυτής της ερμηνευτικής διαδικασίας θα είναι η ανιστόρητη αγιοποίηση κάποιων ιστορικών προσώπων και η ολοκληρωτική καταδίκη κάποιων ιδεολογιών ή οικονομικών – κοινωνικών συστημάτων. Στην ιστορική και επιστημονική κρίση, βέβαια, δεν ισχύει το «είχε καλές προθέσεις» ή «δεν εφαρμόστηκε σωστά».

Ο Χριστιανισμός κρίνεται από αυτό που γνωρίσαμε ως προσωπικό βίωμα και κοινωνική λειτουργία (εκκλησία, ιεραρχία…) και όχι από τη θεϊκή καταγωγή του Χριστού ή από τη βασική του αρχή «αγαπήσεις τον πλησίον σου..». Ο κομμουνισμός ως εφαρμογή της μαρξιστικής θεωρίας κρίνεται από τα έργα που τον συνόδευσαν (1917-1990) και όχι από τις μεγαλεπήβολες εμπνεύσεις του Μαρξ και τα πρωτοποριακά οράματα του Λένιν.

Ως ανθρωπότητα κρίνουμε το Χριστιανισμό και τον κομμουνισμό από αυτό που γνωρίσαμε ως πραγματικότητα και όχι από τις εξαγγελίες και τις «ουτοπίες» ή τα «οράματα» που εμπεριείχαν. Η απόδοση ελαφρυντικών σε κάποιες ανεπιθύμητες συνέπειες από την εφαρμογή κάποιων ιδεολογιών ή θρησκειών (χριστιανικοί πόλεμοι – Isis) δεν γίνεται ηθικά αποδεκτή, επειδή είχαν στον πυρήνα τους «ευγενείς πόθους και καλές προθέσεις».

Γιατί το έγκλημα δεν αποτιμάται από τις προθέσεις, τα κίνητρα κι από το ιδεολογικό περίβλημα – υπόβαθρο του δράστη αλλά από τον «πόνο» που συσσωρεύει στο θύμα. Κι αν το θύμα είναι η ανθρωπότητα και ο πολιτισμός, η ελευθερία και τα δικαιώματα του ανθρώπου τότε η καταδίκη είναι ολοκληρωτική κι απόλυτη. Δεν επιλέγουμε στη ζωή και στην ιστορία εγκλήματα. Απλά τα καταδικάζουμε ποινικά και ηθικά.

Σχετικά ο Ζακ Ζιλιάρντ, Γάλλος αριστερός, είπε επιγραμματικά: «Για ποιον λόγο και ως προς τι, εγκληματίες που επικαλούνται το καλό, είναι λιγότερο ένοχοι από εκείνους που επικαλούνται το κακό;».

Οι παραπάνω επισημάνσεις μπορούν να βοηθήσουν στο θέμα της σύγκρισης ανάμεσα στο Ναζισμό και τον Κομμουνισμό που προέκυψε εξαιτίας της πρωτοβουλίας της Εσθονίας να καταδικάσει τα εγκλήματα των ολοκληρωτικών καθεστώτων στο πλαίσιο της καθιέρωσης ανάλογης μέρας.

Κι ενώ θα έπρεπε ομόφωνα να συμφωνήσουν όλοι στην καταδίκη των εγκλημάτων που διέπραξαν τα ολοκληρωτικά καθεστώτα κατά τον 20^ο αιώνα, το θέμα μετατοπίστηκε στο «ποια καθεστώτα είναι ολοκληρωτικά», ποιες οι προθέσεις τους, ποια τα ιδανικά τους και αν ο Ναζισμός μπορεί να ταυτιστεί με τον Κομμουνισμό ως προς τα μέσα που χρησιμοποίησε και τις «παράπλευρες απώλειες» που προκάλεσε.

Αίφνης εμφανίζονται υποστηρικτές της άποψης πως τα δύο συστήματα, ενώ δομικά διαφοροποιούνται, χρησιμοποίησαν τα ίδια μέσα επιβολής της εξουσίας (προπαγάνδα, βία…) και προξένησαν το θάνατο πολλών ανθρώπων που διαφωνούσαν. Δεν λείπουν, όμως, και οι ταυτίσεις των δυο συστημάτων στο όνομα της συγγένειας της ταυτότητάς τους.

Ο Ναζισμός ως ιδεολογία προέκυψε από το Εθνικοσοσιαλιστικό κόμμα της Γερμανίας που επικράτησε κατά τα έτη 1933 έως το 1945 (Nationalsozialismus). Ο κομμουνισμός ετυμολογικά έλκει την καταγωγή του από το γαλλικό communisme < communtisme < λατινική ρίζα communis = κοινός. Και τα δυο συστήματα εμπεριέχουν την έννοια του «κοινοτισμού» (σοσιαλισμός) ως όραμα και στόχο.

Βέβαια ο αυτοπροσδιορισμός συνιστά αναφαίρετο ανθρώπινο δικαίωμα αλλά αυτό δεν επιβάλλει στον ιστορικό να το αποδεχτεί άκριτα. Γιατί ο «σοσιαλισμός» του Χίτλερ δεν συνάδει με την εξόντωση χιλιάδων – εκατομμυρίων Εβραίων και το θάνατο χιλιάδων ανθρώπων κατά το Β’ Παγκόσμιο πόλεμο στο όνομα της ανωτερότητας της Αρείας Φυλής. Ούτε βέβαια τα Γκουλάγκ έχουν κάποια σχέση με όσα ευαγγελίζονταν ο Μαρξ και ο Λένιν.

Ωστόσο, «περισσότεροι από 100 εκατομμύρια άνδρες, γυναίκες και παιδιά έχασαν βίαια τη ζωή τους στον αιώνα που πέρασε από τα χέρια συνανθρώπων τους. Η ευθύνη σ’ ένα μεγάλο βαθμό βαρύνει το μαρξισμό και το ναζισμό. Ο μαρξισμός που ξεκίνησε με τα πιο ευγενή ιδεώδη, είναι κατά τον E. Wilson «θαυμάσια θεωρία, λάθος ζωικό είδος». Ο μαρξισμός και ο ναζισμός αγνοούσαν τη βιολογία και την ανθρώπινη φύση. Για το μαρξισμό ήταν «ο άγραφος εγκέφαλος», η δυνατότητα να πλάθεις τον άνθρωπο όπως θέλεις. Για το ναζισμό ήταν ο βιολογικός πριντετερμινισμός, η βιολογική υπεροχή της αρίας φυλής. Για το μαρξισμό ήταν οι κοινωνικές τάξεις, για το ναζισμό οι φυλές. Και οι δυο φιλοδόξησαν να αναμορφώσουν τον άνθρωπο και την ανθρωπότητα. «Η αλλαγή του ανθρώπου σε μεγάλη έκταση είναι απαραίτητη» έγραψε ο Μαρξ. «Η θέληση να αλλάξουμε και να δημιουργήσουμε ξανά το ανθρώπινο είδος είναι η καρδιά, η έννοια του Εθνικού Σοσιαλισμού», έγραψε ο Χίτλερ. Και ο Steven Pinker συμπέρανε: «Η πεποίθηση ότι η ανθρωπότητα μπορεί να αναμορφωθεί και να δημιουργηθεί ξανά με μαζικά κοινωνικά προγράμματα, κατέληξε στις πιο φοβερές φρικαλεότητες της ιστορίας» (Δ.Β. ΡΑΖΗΣ, δημοσίευμα Αθηναϊκής εφημερίδας). 

Μπορούμε να διαφωνήσουμε με τις εκτιμήσεις του παραπάνω δημοσιεύματος, αλλά όχι με την πραγματικότητα της ύπαρξης θυμάτων. Δεν πρέπει, όμως, να οδηγηθούμε σε επικίνδυνες ταυτίσεις και αφορισμούς. Η ιστορία ως απόλυτος κριτής υπερβαίνει τον ανθρώπινο υποκειμενισμό.

Στόχος δεν είναι να δικαιολογήσουμε τα εγκλήματα αλλά να τα αιτιολογήσουμε χωρίς απλουστεύσεις και γενικεύσεις.

Ίσως ακόμη η ιστορία δεν αποκάλυψε την τελική της θέση. Γι’ αυτό ας μη βιαζόμαστε να λιθοβολήσουμε ιδεολογίες και ανθρώπους. Μόνο τα εγκλήματα δεν δικαιώνονται και όσοι τα διέπραξαν.

Γιατί «σε όλα τα πράγματα είναι πολύ υγιές να αναρωτιόμαστε ενίοτε για όλα αυτά που θεωρούμε δεδομένα» (Ράσελ) και ιδιαίτερα σε εποχές που βιώνουμε το τέλος των – ισμών. 

Author: admins