Ηλίας Γιαννακόπουλος: Αυτογνωσία και Πολιτισμός

α. "Ψυχής πείρατα ιών ουκ αν εξεύροιο, πάσαν επιπορευόμενος οδόν' ούτω βαθύν λόγον έχει" ( Τα όρια της ψυχής δεν θα τα βρεις όποιον δρόμο και αν πάρεις' τόσο βαθύ είναι το μέτρο της ), β. "Εδιζησάμην εμεωυτόν" ( Ερεύνησα τον εαυτό μου ) ( Ηράκλειτος ).

Ψηλαφώντας τους βασικούς σταθμούς της ανθρώπινης διαδρομής και του παγκόσμιου πολιτισμού εύκολα οδηγούμεθα στη διαπίστωση πως και τα δύο αυτά επηρεάστηκαν καταλυτικά από τις απαντήσεις που δόθηκαν σε ένα πλήθος ερωτημάτων που σχετίζονται με την εξωτερική πραγματικότητα ( φυσικός κόσμος- κοινωνική ζωή) . Εκείνο, όμως, το στοιχείο που στιγμάτισε ανεξίτηλα την ανθρώπινη πορεία και το περιεχόμενο του πολιτισμού είναι η απάντηση στο διαχρονικό και βαθύτατα υπαρξιακό ερώτημα " ποιος είμαι ".

Το ζητούμενο, λοιπόν, είναι σε ποιο βαθμό και γιατί ο πολιτισμός εκφράζει την περιπέτεια της αυτογνωσίας. Ο πολιτισμός ως προϊόν του έλλογου ανθρώπου αισθητοποιεί την προσπάθειά του να υπερβεί τη βιολογική του φύση και να ολοκληρωθεί ως μια πολυσύνθετη ενότητα. Αυτή η προσπάθεια για ολοκλήρωση προϋποθέτει τόσο τη γνώση της εξωτερικής πραγματικότητας όσο και του εσωτερικού κόσμου . Όταν ο άνθρωπος ιστορικά έδωσε τις πρώτες απαντήσεις για το κοσμολογικό πρόβλημα ( αρχή του κόσμου ) έστρεψε το ενδιαφέρον του προς τον εσωτερικό του κόσμο αναζητώντας το περιεχόμενο και τα όρια του βαθύτερου είναι του.
Η γνώση του εαυτού μας- αυτογνωσία βοήθησε την ανάπτυξη διαφόρων επιστημών ( ψυχολογία- κοινωνιολογία ), που με τη σειρά τους συνέβαλαν στην αυτογνωσία. Στην ιστορική πορεία των επιστημών διαβλέπουμε μια προσπάθεια ορισμού της έννοιας άνθρωπος. Ειδικότερα για τους μύστες της κοινωνιολογίας ο άνθρωπος θεωρείται προϊόν της κοινωνίας Αυτή η θέση ώθησε τον άνθρωπο-πολίτη στη δόμηση μιας κοινωνίας- υπηρέτη της προσπάθειας του ατόμου για τελείωση. Οι θεσμοί, οι νόμοι, οι αξίες, τα πρότυπα, και το πολίτευμα προσαρμόστηκαν στην ψυχοσύνθεση και το «κοινωνικό είναι» του ανθρώπου.

Οι θεολόγοι τόνισαν με έμφαση τη θρησκευτικότητα του ανθρώπου και το χρέος του να υπακούει στο θεϊκό νόμο και να δοξάζει το θεό- δημιουργό. ( Homo Religiosus ). Έτσι μέσα στα πλαίσια αυτής της αντίληψης δομήθηκε ένας πολιτισμός όπου η πίστη και τα θρησκευτικά δόγματα διαπότισαν κάθε ανθρώπινη συμπεριφορά αλλά και κάθε πτυχή της κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης του κράτους (Μεσαίωνας- Θεοκρατικό Κράτος).

Στις αρχές του 20ου αιώνα, όταν η ψυχολογία ως επιστήμη διατύπωσε τη θέση πως ο εσωτερικός κόσμος του ανθρώπου είναι πολυσύνθετος και διαμορφώνεται τόσο από εξωγενείς παράγοντες (μπηχεβιοριστές …) όσο κι από εσωγενείς ( ασυνείδητο / κίνητρο αυτοπραγμάτωσης- Μάσλοου ), τότε ολόκληρος ο πολιτισμός προσανατολίστηκε στην εξασφάλιση εκείνων των προϋποθέσεων όπου το άτομο θα μπορούσε να ολοκληρωθεί και να νιώσει ευτυχισμένο.

Τέλος στο λυκόφως του 20ου αιώνα η ανάπτυξη της βιολογίας και της γενετικής έφεραν στο φως νέα στοιχεία που άλλαξαν άρδην τις θεωρίες για το "είναι" του ανθρώπου. Προβλήθηκε, δηλαδή, με έμφαση ο ρόλος των γονιδίων στη διαμόρφωση της ανθρώπινης συμπεριφοράς αλλά και του ίδιου του μέλλοντος του ατόμου " η μοίρα μας είναι τα γονίδιά μας" ( Crick ). Οι απόψεις αυτές άνοιξαν τις πύλες μιας άλλης προοπτικής του πολιτισμού μας, όπου η προοπτική της " όγδοης μέρας της δημιουργίας " είναι εμφανής όσο ποτέ άλλοτε. Η κλωνοποίηση επαναπροσδιορίζει την ηθική του πολιτισμού μας και ενσπείρει ανησυχία για την πορεία του.
Σημαντικοί, επίσης, σταθμοί στην περιπέτεια της αυτογνωσίας υπήρξαν και οι θέσεις του Νίτσε ( η θέληση για δύναμη ), του Σοπενάουερ ( η ματαιότητα της ανθρώπινης ύπαρξης ), του Χομπς (ο άνθρωπος λύκος για τον άνθρωπο), του Μάρξ ( η κοινωνική συνείδηση του ατόμου) και πολλών άλλων ( Καντ, Μιλ, Έγελος… ) που φανέρωσαν μια νέα ήπειρο του ανθρώπινου ψυχισμού και χρωμάτισαν έντονα τις βάσεις του πολιτισμού μας.
 "Γινόμαστε αυτό που είμαστε, μόνο με τη ριζική και βαθιά άρνηση εκείνου που οι άλλοι μας έχουν κάνει" ( Σαρτρ ). Αυτό συνιστά όχι μόνο την αναγκαία συνθήκη για την αυτογνωσία και την ελευθερία μας αλλά και για θεμελίωση μιας άλλης κοινωνίας-πολιτισμού που θα προβάλει τον άνθρωπο ως αυταξία. Ωστόσο, οι μαζικές κοινωνίες τείνουν στη δημιουργία ενός νέου τύπου ανθρώπου του μαζανθρώπου που αδυνατεί να αυτοπροσδιοριστεί με αποτέλεσμα η αυτογνωσία να καθίσταται ένα δύσκολο άθλημα. Διαμορφωτές αυτής της κοινωνίας τα ΜΜΕ που κυριαρχούν σε όλα τα επίπεδα της προσωπικής και κοινωνικής ζωής. Ειδικότερα τα σύγχρονα ΜΜΕ ως κρουνοί ενημέρωσης συχνά κατηγορούνται για φαινόμενα παραπληροφόρησης, αφού συνειδητά διαστρεβλώνουν την εικόνα της πραγματικότητας, αποκρύπτουν το ουσιώδες και όχι σπάνια χαλκεύουν μία δική τους πραγματικότητα. Επιπρόσθετα με τις διαφημίσεις καθορίζουν τις αγοραστικές επιλογές των καταναλωτών και εθίζουν τους πολίτες σε μια καταναλωτική συμπεριφορά, στοιχείο χαρακτηρολογικό του Homo Consumens. Αρνητικός, επίσης, είναι ο ρόλος των ΜΜΕ και ιδιαίτερα της TV στην προβολή προτύπων και αξιών μη αυθεντικών από τα οποία απουσιάζει ο εσωτερικός πλούτος, ενώ αντίθετα περισσεύει η ρηχότητα και η κενότητα. Φορείς μιας μαζικής υποκουλτούρας τα πρότυπα αυτά καλλιεργούν την τυποποίηση και διαβρώνουν κάθε ίχνος φαντασίας και πρωτοτυπίας. Όλες αυτές οι λειτουργίες των ΜΜΕ κατευθύνουν μονόπλευρα τα ενδιαφέροντα του ατόμου, προδιαγράφουν τις προτιμήσεις του και το χειρότερο όλων διαμορφώνουν τον κώδικα αντίληψης και ερμηνείας της πραγματικότητας. Έτσι πολλές φορές το άτομο αισθάνεται να σκέπτεται και να πράττει καθοδηγούμενο από δυνάμεις έξω από αυτό. Περιπίπτει, δηλαδή, σε μια κατάσταση "συνειδητής αβουλίας " και "ετεροκαθορισμού". Νιώθει υπεξούσιος και αποχωρισμένος από τη βαθύτερη ουσία της ύπαρξής του, την αυτοβουλία και το αυτεξούσιο. Αυτή η κατάσταση, γνωστή και ως αλλοτρίωση, αποδυναμώνει το ενδιαφέρον του ανθρώπου να γνωρίσει ορθολογικά τον κόσμο και τον εαυτό του, αφού είναι δέσμιος μηχανισμών που έχουν αλλοιώσει τις εσωτερικές αντιστάσεις του. Έτσι, έχει μια εσφαλμένη εικόνα για τον κόσμο και τον εαυτό του κι αυτή η εικόνα οδηγεί σε λανθασμένες πράξεις και συμπεριφορές.  Όση αλήθεια κρύβει η άποψη πως οι σκέψεις και οι πράξεις μας αντανακλούν το μέγεθος της αυτογνωσίας μας άλλο τόσο  ισχύει πως αυτή διαμορφώνεται από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα των εμπειριών μας. Μια ατμόσφαιρα που κάτω από το βάρος ενός πληροφοριακού ιμπεριαλισμού σκιάζει την πραγματική αλήθεια και υπερπροβάλλει τα είδωλα που ακτινοβολούν. Επομένως οι μικρές μας πράξεις και τα μεγάλα δημιουργήματα (πολιτισμός) εμπεριέχουν αλλά και χαρτογραφούν με ενάργεια το εύρος της αυτογνωσίας μας. Το δίπολο αυτογνωσία-πολιτισμός δεν αναδεικνύει μόνο την αιτιώδη σχέση που διέπει τους δύο όρους αλλά και την αναγκαιότητα του "ένδον σκάπτε΄΄.

Η συνεχής διερεύνηση του εαυτού μας κρίνεται επιβεβλημένη και για την ποιότητα του πολιτισμού μας, αλλιώς "αν συμβιβαστούμε πως "είμαστε" μόνον όσα ξέρουμε για τον εαυτό μας, θα καταλήξουμε δεμένοι και παγιδευμένοι, χωρίς περιθώρια για αλλαγή και εξέλιξη".