Του Ηλία Γιαννακόπουλου, Φιλολόγου
“Έκτορ, αεί μεν πώς μοι επιπλήσσεις αγορήσιν / εσθλά φραζομένω, επεί ουδέ μεν ουδέ έοικε / δήμον εόντα παρέξ αγορευέμεν, ούτ’ ενί βουλή / ούτε ποτ’ εν πολέμω, σον δε κράτος αιέν αέξειν” (Ιλιάδα, Μ 211).
Ο Πολυδάμας, αδελφός του Έκτορα, εκφράζει το παράπονό του σε αυτόν γιατί τον επιπλήττει συνεχώς, αν κι αυτός μιλά θετικά για εκείνον (Έκτορα) και αυξάνει τη δύναμή του.
Ωστόσο εκείνο που προκαλεί το ενδιαφέρον του αναγνώστη και του ερευνητή είναι η ομολογία του Πολυδάμα πως εξαιτίας της ταπεινής του καταγωγής (δήμον εόντα) δεν επιτρέπεται και δεν αρμόζει να μιλά ούτε στη συνέλευση, ούτε στον πόλεμο.
Η έννοια «Δήμος» που βρίσκεται σε πολλές λέξεις, απλές ή σύνθετες, δεν ήταν πάντοτε θετικά φορτισμένη. Σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο στην ομηρική εποχή όσοι ανήκαν στο «δήμο» ήταν άτομα δεύτερης κατηγορίας χωρίς δικαιώματα και πολλές ελευθερίες. Τα άτομα αυτά, χωρίς να είναι δούλοι, διαφοροποιούνταν από όλους εκείνους που είχαν δικαίωμα λόγου και άσκησης εξουσίας (όν τινα μεν βασιλήα και έξοχον άνδρα κιχείη =όποιον βασιλιά και έξοχον άνδρα συναντούσε).
Η περίπτωση του Θερσίτη
“ον δ’ αυ δήμου άνδρα ίδοι βοόωντά τα’ εφεύροι / τον σκήπτρω ελάσασκεν ομοκλήσασκέ τε μύθω” (Ιλιάδα, B 198-199).
Ο Οδυσσέας στην προσπάθειά του να αποτρέψει την επιστροφή των Αχαιών στην Ελλάδα, χωρίς να κατακτήσουν την Τροία, χρησιμοποιεί διαφορετικό τρόπο για κάθε κατηγορία ανθρώπων-πολεμιστών. Στους βασιλείς και στους εξόχους άντρες μιλούσε με μαλακά λόγια (τον δ’ αγανοίς επέεσιν ερητύσασκε παραστάς= αυτόν τότε με μαλακά λόγια σταματούσε ,αφού στεκόταν κοντά του).
Αντίθετα τους πολεμιστές που ανήκαν στο δήμο «ον δ’ δήμου άνδρα» τους αντιμετώπιζε απαξιωτικά και με βίαιο τρόπο. Τους χτυπούσε με το σκήπτρο και τους απειλούσε με τα λόγια. Και στο εδάφιο αυτό έχουμε άλλη μία μαρτυρία για την κοινωνική και πολιτική θέση όλων εκείνων που ανήκαν στον «δήμο».
Ωστόσο την υπέρβαση της τάξης του την έκανε ο Θερσίτης, που, αν και ανήκε στο «δήμο», όχι μόνο τόλμησε να μιλήσει αλλά και να κρίνει αυστηρά τον βασιλιά Αγαμέμνονα. Η πράξη του αυτή τον κατέταξε στο πρώτο και διαχρονικό σύμβολο “Πολιτικής Ανυπακοής”.
“Θερσίτης δ’ έτι μούνος αμετροεπής εκολώα, / ος ρ’ έπεα φρεσίν ήσιν άκοσμά τε πολλά τε ήδη”(Ιλιάδα, Β 211).
Ο Θερσίτης, λοιπόν, σύμφωνα με την μαρτυρία του Ομήρου μόνος αυτός τόλμησε με τον αμετροεπή λόγο του να καυτηριάσει με απρεπή λόγια την εξουσία του Αγαμέμνονα. Ένας άνθρωπος του «δήμου» παραβιάζει τις απαγορεύσεις και μιλά με λόγο αιχμηρό εναντίον της εξουσίας κι εκείνων των προσώπων που την ασκούν. Ήταν η πρώτη παγκόσμια πράξη “κοινωνικής και πολιτικής διαμαρτυρίας” από άτομο που τόλμησε να απελευθερωθεί από τα δεσμά της κοινωνικής του τάξης και να διεκδικήσει το δικαίωμα του λόγου και της κριτικής της εξουσίας.
Γενικότερα η έννοια «Δήμος» στην ομηρική εποχή αλλά και πολύ αργότερα ήταν συνώνυμη του πλήθους, του λαού και του όχλου. Με την σημασία αυτή την ανιχνεύουμε και σε κάποιους στίχους του Αισχύλου, όπως:
“Βακτρίων δ΄έρρει πανώλη δήμος ουδέ τις γέρων” (Αισχύλος «Πέρσαι», Το πλήθος των Βακτρίων πάει, δε θα ‘χει γέρους) // “ δήμου προβούλοις τήσδε Καδμείας πόλεως” (Αισχύλος, «Πέρσαι», οι άρχοντες του λαού αυτής της χώρας του Κάδμου).
Ο “δήμος” στη Δημοκρατία
Η Δημοκρατία ως πολίτευμα ήταν το τέλος μιας διαδρομής και εναλλαγής πολιτευμάτων. Μέσα από πολλές παλινδρομήσεις στην αναζήτηση εκείνου του παράγοντα που λειτουργεί ως νομιμοποιητικό στοιχείο για την εκάστοτε εξουσία οι Αθηναίοι κατέληξαν στην πλειoψηφούσα άποψη του δήμου-Λαού. Έτσι, όπως δηλώνει και ο όρος, ο Δήμος συνιστά το θεμελιακό στοιχείο του πολιτεύματος. Η εξουσία-Κράτος του δήμου είναι κυρίαρχη σε όλες τις λειτουργίες της πόλης. Βέβαια οι συντηρητικοί της εποχής ποτέ δεν συμβιβάστηκαν με την ανάδειξη του δήμου σε κυρίαρχο παράγοντα του πολιτεύματος, αφού τον θεωρούσαν αμαθή και επιρρεπή στα πάθη.
“και όνομα μεν δια το μη ες ολίγους αλλ΄ ες πλείονας οικείν δημοκρατία κέκληται” (Επιτάφιος Περικλή, Το πολίτευμά μας λέγεται δημοκρατία, επειδή την εξουσία δεν την έχουν οι λίγοι-ολιγαρχικοί, αλλά οι πολλοί).
Όσοι διαφωνούν με την εξιδανίκευση της αθηναϊκής δημοκρατίας και τον κυρίαρχο ρόλο του δήμου σε αυτήν προβάλλουν εμφαντικά τη ρήση του Θουκυδίδη «Λόγω μεν δημοκρατία, έργω δε υπό του πρώτου ανδρός αρχή». Μιλούν για μία άτυπη μοναρχία του Περικλή. Ωστόσο διαπράττουν ένα μεγάλο γραμματικό και νοηματικό λάθος. Ο Θουκυδίδης δεν μιλά για την εξουσία του «ενός», αλλά για την αρχή-εξουσία του «πρώτου».
Ο “Δήμος” στην Αθηναϊκή Δημοκρατία
Στην κλασική εποχή, 5ος αιώνας π.χ, η έννοια «δήμος» πέραν του τόπου που εκφράζει σηματοδοτεί και την πολιτειακή μεταβολή. Ο «δήμος» καθίσταται κοινωνικά και πολιτικά πρωταγωνιστής κάθε εξέλιξης. Αποκτά δικαιώματα και το πολίτευμα δομείται πάνω στην παρουσία και στη δύναμή του. Τα βασικά θεσμικά όργανα του πολιτεύματος προϋποθέτουν την ενεργητική συμμετοχή του σε αυτά με δικαίωμα λόγου και ψήφου. Η Εκκλησία του Δήμου είναι το κατεξοχήν όργανο που αναδεικνύει τη δύναμη του λαού σε όλα τα θέματα της πόλης.
Όλες οι αποφάσεις προϋποθέτουν την έγκριση και νομιμοποίηση του δήμου. Ο κατεξοχήν, δηλαδή, νομιμοποιητικός παράγοντας κάθε εξουσίας ή απόφασης της πόλης είναι ο λαός-δήμος. Έτσι η έννοια «δήμος» παύει να χρησιμοποιείται ως απαξιωτικός και υποτιμητικός χαρακτηρισμός και περιλαμβάνει το σύνολο των ανθρώπων που έχουν πολιτικά δικαιώματα και είναι ελεύθεροι.
Έδοξε τη βουλή και τω δήμω”
Όλοι οι Αθηναϊκοί νόμοι αρχίζουν με την παραπάνω φράση, υποδηλώνοντας εμφανώς πως κάθε ψήφισμα ή νόμος δεν πηγάζει από κάποια άλλη πηγή παρά μόνον από το λαό-δήμο. Κι αυτό δεν προβάλλεται ως μία ακαταμάχητη αλήθεια, αλλά ως μία γνώμη του δήμου-λαού, όπως δηλώνει και το ρήμα “έδοξε” (φάνηκε). Η άποψη-θέση του δήμου γίνεται αποδεκτή γιατί αυτό αποφάσισαν οι περισσότεροι, χωρίς αυτό να σημαίνει πως η άποψη-απόφασή του είναι και η καλύτερη ή το απόλυτο θέσφατο.
Η αξία αυτής φράσης πέραν όλων των άλλων σηματοδοτεί και τη μετάβαση από τη θεοκρατία στον ορθό λόγο. Οι νόμοι, δηλαδή, παύουν να θεωρούνται προϊόντα θεϊκής εντολής και προέλευσης και στους οποίους ο άνθρωπος οφείλει μία άκριτη και αιώνια υπακοή. Τώρα ο δήμος-λαός αναλαμβάνει την ευθύνη της θέσπισης των νόμων του με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την καλλιέργεια του ελεύθερου φρονήματος αλλά και της προσωπικής όσο και της συλλογικής ευθύνης.
Η μετάβαση από τον θεοσεβούμενο πιστό στον Πολίτη δεν ήταν μία εύκολη πορεία. Ήταν μία πορεία υπέρβασης ή και αμφισβήτησης των θεών και ταυτόχρονα μία αποδοχή της δύναμης της ανθρώπινης λογικής. Ωστόσο στην αθηναϊκή δημοκρατία τίποτα δεν θεωρούνταν δεδομένο και απόλυτο. Αυτό που σε κάποια στιγμή ή συγκυρία ψήφισε ο «δήμος» δεν σήμαινε πως θα ίσχυε για πάντα. Αυτός ήταν ο ρόλος του «έδοξε», όπως φαίνεται και στο παρακάτω απόσπασμα του Πλάτωνα (Θεαίτητος), που αναδεικνύει την δύναμη του δήμου.
Η Δημοκρατία ως πολίτευμα “εν τω γίγνεσθαι”
“Επεί οία γ’ εκάστη πόλει δίκαια και καλά δοκή, ταύτα και είναι αυτή, έως αν αυτά νομίζη”
Για τον δήμο και την πόλη ίσχυαν και εφαρμόζονταν όσα και για όσο χρόνο κάποια πράγματα και αποφάσεις θεωρούντα δίκαιες και καλές. Αν ο χρόνος και οι συνθήκες άλλαζαν ο δήμος και η δημοκρατία είχαν την ευελιξία να τα αλλάξουν. Αυτή ακριβώς ήταν και η σημασία του «έδοξε». Έτσι δικαιολογείται και η θέση του Πρωταγόρα πως ο άνθρωπος και όχι κάποια υπερβατική αρχή ή εξουσία είναι το κριτήριο και το μέτρο αξιολόγησης και θέσπισης των πάντων.
“Πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος”
Εξάλλου η Δημοκρατία δεν είναι ένα παγιωμένο σύστημα εξουσίας, ένα πολίτευμα “εν τω είναι”, αλλά ένα πολίτευμα “εν τω γίγνεσθαι”. H αυτοδιαμόρφωση και η αυτοθέσμιση με στόχο την αυτονομία αποτελούν τους βασικούς πυλώνες της Δημοκρατίας. Μιας δημοκρατίας που ο «δήμος» δεν παραπέμπει στον αμαθή όχλο, στο ευμετάβλητο πλήθος και στον παρακατιανό άνθρωπο-μάζα, αλλά στον ελεύθερο και κριτικά σκεπτόμενο άνθρωπο. Παραπέμπει στον Πολίτη, με την ριζική έννοια του όρου, που έχει κατοχυρώσει το δικαίωμα της ελευθερίας της σκέψης και της ελευθερίας της έκφρασης.
Την κυρίαρχη θέση του δήμου την επιβεβαιώνουν και ένα μεγάλο πλήθος λέξεων-εννοιών με πρώτο ή δεύτερο συνθετικό το δήμο, με όλες τις σημασιολoγικές του αποχρώσεις, όπως: Δήμαρχος, δημηγορία, δημήλατος, δημιουργός, δημογέρων, δημοφιλής, δημοσιογράφος, επιδημία, πανδημία, αποδημητικός, απόδημος αλλά και δημαγωγός, δημοκόπος, δημεγέρτης, δημοβόρος. Συχνά επίσης είναι και τα κύρια ονόματα, όπως: Δημοσθένης, Δημόκριτος, Δημάρατος, Δημόδικος.
Για τη λέξη Δήμιος, παράγωγη του δήμου=δημόσιος , χρειάζεται ένα άλλο κείμενο με όλα τα σημαινόμενα και την σημασιολογική του διαδρομή, αφού ως έννοια μάς παραπέμπει σε αρνητικά φαινόμενα.
Οι δημεγέρτες και ο “δημοκηδής”*
Επειδή, όμως, στην σύγχρονη δημοκρατία μας πλεονάζουν οι δημοκόλακες, οι δημοκόποι, οι δημεγέρτες, οι δημοπίθηκες και οι δημαγωγοί είναι ανάγκη – ιδιαίτερα στην προεκλογική περίοδο – να είμαστε προσεχτικοί στις υποσχέσεις των ταγών της πολιτικής εξουσίας ή και κάθε εξουσίας. Κι αυτό γιατί οι τύραννοι γεννιούνται από την δημοκολακεία, όπως εμφαντικά τόνισε ο Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς.
“Ουδενί γαρ δη άδηλον, ότι πας τύραννος εκ δημοκόλακος φύεται”.
Η Δημοκρατία και ο «Δήμος-Λαός» χρειάζεται να εκπαιδεύoνται στο επιχείρημα και στο αντι-επιχείρημα ,δηλαδή στο Λόγο και στον Αντίλογο:
“Παντί λόγω λόγον αντικείσθαι”
Διαφορετικά θα είναι αργά, όταν συνειδητοποιήσουμε πως η δύναμή μας και η θέλησή μας έγιναν η δύναμη εκείνων που απεργάζονται την πολιτική και κοινωνική δουλεία μας.
“Τους ύπατους εγώ ανάδειξα στις συνελεύσεις / κι αυτοί κληρονομήσανε τα δικαιώματα / φορέσαν πορφυρούν ατίθασον ένδυμα / σανδάλια μεταξωτά ή πανοπλία / εξακοντίζουν τα βέλη τους εναντίον μου-/ η θέλησή μου που καταπατήθηκε / τόσους αιώνες” (Μ. Κατσαρός, «Κατά Σαδδουκαίων).
*Ο Δημοκηδής = Αυτός που φροντίζει το δήμο. αυτός που αγαπά το λαό.
