Μόλις περάσεις την νότια απόληξη του άγριου Κρυάκουρα, χορεύοντας στο κάθισμα του αυτοκινήτου από τις λακκούβες, σε υποδέχεται το κλαρίνο του ρέματος των Θεοδώριανων και στους κοφτερούς βράχους αντηχεί το τραγούδι της Κωστηλάτας.
Ψηλά στην Κωστηλάτα, στα κρύα τα νερά,
χορεύουν τα κορίτσια, μαζί με τα παιδιά.
Πο πο πο πο τρομάρα σας να μην το μάθει η μάνα σας,
πο πο πο πο τι γιένεται και στο χωριό δε φαίνεται.
Ψηλά στην Κωστηλάτα, στα κρύα τα νερά,
χορεύουν τα κορίτσια με τ’ απροζώναρα.
Πο πο πο πο τρομάρα σας να μην το μάθει η μάνα σας,
πο πο πο πο τι γιένεται και στο χωριό δε φαίνεται.
Ψηλό μου κυπαρίσσι γέρνει η κορφάδα σου,
και ποιος θα την γλεντήσει την ομορφάδα σου.
Πο πο πο πο τρομάρα σας να μην το μάθει η μάνα σας,
πο πο πο πο τι γιένεται και στο χωριό δε φαίνεται.
Εδώ είναι τα Τζουμέρκα, τα αρχαία Αθαμανικά όρη. Από την πλευρά της Άρτας κυκλώπειο απροσπέλαστο τείχος, από το Βουλγαρέλι ως τα Πράμαντα. Κάθετοι γκρεμοί φρουρούμενοι από αετούς και όρνια. Από την μεριά την δικιά μας, των Τρικάλων, μερεύουν λίγο οι γκρεμοί, λυπούνται τους ανθρώπους, επιτρέπουν λίγες τούφες χορταριού ανάμεσα στις κοτρώνες, η Κωστηλάτα. Κάτω από την Κωστηλάτα ο υπηρέτης της τα Θεοδώριανα. Φρουρός των Θεοδώριανων ο απόκρημνος Κρυάκουρας, λευκό τσεκούρι στραμμένο στον ουρανό.
Ιούλιος του 21, 2000 Τουρκαλβανοί του Ισμαήλ Πασά έχουν ξεκινήσει από τα Γιάννενα για να πνίξουν την επανάσταση σε Ρούμελη και Μοριά. Καίνε Σιράκο, Καλαρύτες και Μελισουργούς. Φτάνουν στον αυχένα Αυτί που συνδέει τα Τζουμέρκα με τον Κρυάκουρα, κατηφορίζουν στα έρημα Θεοδώριανα. Οι επαναστατημένοι Έλληνες είναι οχυρωμένοι στον αυχένα του Σταυρού νότια του χωριού. Οι λίγοι επαναστάτες συμμαχούν με την πέτρα και διώχνουν τον υπέρτερο εχθρό πίσω στα Γιάννενα. Η μάχη του Σταυρού δίνει πολύτιμο χρόνο για να θεριεύσει η επανάσταση στον νότο.
Τα Θεοδώριανα θα ενωθούν με την Ελλάδα μαζί με την Θεσσαλία το 1881. Η ένωση με την πατρίδα βάζει σε κίνδυνο την ζωοδώτη Κωστηλάτα. Τσιφλικάδες από την Άρτα έχουν χαρτιά ότι την αγόρασαν από τους Τούρκους. Έξωση στα πρόβατα τους από τα λιβάδια της. Ήρθε ο ενοικιαστής, ο μεγαλοτσέλιγκας Χατζάρας με 2000 ζώα και πολλούς χωροφύλακες.
Η ιστορία επαναλαμβάνεται. Όλο το χωριό, εξοπλισμένο με ότι βρήκε πρόχειρο ξαναεπιτίθεται στον Σταυρό. Οι χωροφύλακες το σκάνε, αυτή την φορά προς την Άρτα. Επεμβαίνει ο στρατός, συλλήψεις και φυλακή. Τελικά την λύση την δίνει ο συμβιβασμός. Εξαγοράζουν οι χωρικοί την Κωστηλάτα από τους τσιφλικάδες. Καταβάλουν 95000 δρχ και είναι πια με συμβόλαιο δική τους, μέχρι σήμερα περιουσία του τοπικού συνεταιρισμού.
Διασχίζουμε εκατοντάδες χωραφάκια. Καθένα ορίζεται από μια πεζούλα ξερολιθιάς. Ένας πολιτισμός της πέτρας και του ιδρώτα. Ο μόχθος στεφανωμένος με ρίζες Κρανιάς, Κορομηλιάς, Καρυδιάς. Ο τόπος επιστρέφει στο βουνό που τον γέννησε.
Ακολουθήσαμε την πορεία υποχώρησης των Τουρκαλβανών, ανάμεσα σε Τζουμέρκα και Κρυάκουρα, μέχρι τον αυχένα Αυτί με τον περίτεχνο κούκο. Δέκα χιλιόμετρα πεζοπορίας, 1000 μέτρα υψομετρικής διαφοράς, σχεδόν τέσσερις ώρες. Από εδώ αντικρίζουμε τα τρία χωριά που έκαψαν οι Τούρκοι. Αριστερά μας το Γερακοβούνι και από πίσω του καλά κρυμμένη η Στρογγούλα, οι βόρειες κορυφές των Τζουμέρκων. Δεξιά η Κακαρδίτσα και ο Καταραχιάς. Πρέπει να κατηφορίσουμε λίγο για Μελισουργούς και μετά να στραφούμε νοτιοδυτικά. Μετά θα ακολουθήσουμε μια χαράδρα που καταλήγει στην βάση της κορυφής Αγκάθι 600 μέτρα ψηλότερα.
Δυνάμεις έχουμε αλλά έχουμε και σωφροσύνη. Εάν τολμούσαμε θα γυρίζαμε στο χωριό κοντά στα μεσάνυχτα. Λοιπόν, συμβιβασμό και εμείς. Στην επιστροφή δεν ξεχνάμε να κάνουμε και μια παράκαμψη ως τον περίφημο καταρράκτη των Θεοδώριανων.
