Του Ηλία Γιαννακόπουλου
«Κάθε άτομο έχει δικαίωμα στην ελευθερία της σκέψης, της συνείδησης και της θρησκείας. Το δικαίωμα αυτό συνεπάγεται την ελευθερία αλλαγής θρησκείας ή πεποίθησης…» (Άρθρο 18 της Παγκόσμιας Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου).
Οι συντάκτες της διακήρυξης (1948) σωστά κατοχύρωσαν το δικαίωμα του ανθρώπου να μπορεί να αλλάζει θρησκεία. Ωστόσο δεν μπόρεσαν να προβλέψουν – πώς θα μπορούσε αυτό εξάλλου να προβλεφθεί – την αλλαγή των θρησκειών.
Οι υπάρχουσες θρησκείες στην εποχή μας μπόρεσαν μέσα από μακροχρόνιες διαδικασίες – όχι πάντοτε με δημοκρατικό τρόπο και κοινωνική συναίνεση – να επιβληθούν στις διάφορες κοινωνίες, διότι με τον ένα ή άλλο τρόπο έδιναν «λογικές απαντήσεις» σε ένα πλήθος ερωτημάτων. Ερωτήματα υπαρξιακά που από την πρωτόγονη εποχή είχαν ριζώσει στην καρδιά και το νου των ανθρώπων. Ο φόβος του θανάτου, ο πόνος, το μυστήριο της ζωής και πολλά άλλα «αινίγματα» αποτέλεσαν το θερμοκήπιο μέσα στο οποίο γεννήθηκαν και ανθοφόρησαν οι θρησκείες.
Η ανάγκη για αλλαγή
Ωστόσο οι εποχές αλλάζουν και τα ερωτήματα, όπως και οι ανάγκες που πυροδοτούν τις ανησυχίες των ανθρώπων, διατυπώνονται με διαφορετικό τρόπο και με μία δόση αμφισβήτησης των παραδοσιακών θρησκευτικών δογμάτων. Έτσι οι θρησκείες αλλάζουν ή προσαρμόζονται στις πνευματικές αναζητήσεις και ανάγκες των σύγχρονων ανθρώπων που τις διαμορφώνουν και τις πυροδοτούν οι νέες συνθήκες (οικονομικές, κοινωνικές, επιστημονικές…).Την αλλαγή των θρησκειών τη συνοδεύουν και οι αλλαγές ή οι προσαρμογές των πιστών στα νέα δεδομένα των θρησκειών.
Την αλλαγή των θρησκειών – έστω και στα επουσιώδη ή στο τελετουργικό τους – άλλοι τη δέχονται ως κάτι φυσιολογικό και άλλοι την αρνούνται και ζητούν επίμονα την επιστροφή στο παρελθόν. Ο ορθολογισμός αντιπαλεύει τον φονταμενταλισμό. Στις σύγχρονες, όμως, πολυπολιτισμικές κοινωνίες η συνειδητοποίηση των αλλαγών στις θρησκείες επιβάλλει ως αναγκαιότητα τη βαθύτερη γνώση του θρησκευτικού περιβάλλοντος ως αναγκαία προϋπόθεση για μια υγιή και γόνιμη «συμβίωση» και «συνκοινωνία» των αλλοθρήσκων σε μία χώρα. Ο θρησκευτικός συγκρητισμός για άλλους φαντάζει ως νομοτέλεια και για άλλους ως ένας εκφυλισμός των παραδοσιακών θρησκειών.
Μία ψύχραιμη, όμως, επισκόπηση της διαδρομής των θρησκειών και του θρησκευτικού συναισθήματος των ανθρώπων θα οδηγούσε στη διαπίστωση πως «καμιά θρησκεία δεν παραμένει η ίδια στο χρόνο. Τα πάντα μεταβάλλονται σύμφωνα με τη συνειδησιακή κατάσταση των πιστών και τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες. Οι εκάστοτε θρησκείες δεν αποτελούν ένα στατικό και μονωμένο σύστημα αξιών, αφενός, και αφετέρου η μία θρησκεία πάντα χτίζεται πάνω στα ερείπια της άλλης».(Βασίλης Χλέτσος, «Μυθαγωγία» από το διαδίκτυο).
Η γέννηση των θρησκειών
Οι διαπιστώσεις για την αλλαγή των θρησκειών – όχι κατ’ ανάγκην στον πυρήνα τους – θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τόσο τις θεωρίες για τη γέννηση των Θρησκειών όσο και τους παράγοντες που διευκολύνουν την αλλαγή. Επιβεβλημένη, επίσης, κρίνεται και η εστίαση σε εκείνες τις ιστορικές αλλαγές των θρησκειών που σημάδεψαν τον πολιτισμό μας.
Οι διαφορετικές εκτιμήσεις για την ιστορική διαδρομή των θρησκειών απορρέουν από τη δυσκολία να αποδοθεί με σημασιολογική ευκρίνεια το περιεχόμενο του όρου θρησκεία. Γιατί ο όρος θρησκεία περικλείει πολύ διαφορετικές εμπειρίες ανάλογα με τις εποχές και τις ηπείρους. Στην πιο απλή εκδοχή η θρησκεία σχετίζεται με το «θρησκεύειν», δηλαδή με το σύνδεσμο του ανθρώπου προς τον Θεό. Σύμφωνα με τον Φόϊερμπαχ «Η περί Θεού συνείδηση είναι η ανθρώπινη αυτοσυνείδηση˙ η περί Θεού γνώση είναι η ανθρώπινη αυτογνωσία Μέσω του Θεού γνωρίζεις τον άνθρωπο και, αντιστρόφως, μέσω του ανθρώπου το Θείο».
Σύμφωνα με τη μαρξιστική σχολή η θρησκεία βρίσκεται στο «εποικοδόμημα» και προσδιορίζεται από τους υλικούς όρους παραγωγής.«Οι άνθρωποι δημιουργούν τη θρησκεία˙ δεν δημιουργεί η θρησκεία τους ανθρώπους. Η θρησκεία είναι η αυτοσυνείδηση και η αυτοεκτίμηση των ανθρώπων…….. Η θρησκεία αποτελεί παράγωγο της κοινωνικής και οικονομικής αλλοτρίωσης…». (Μαρξ)
Ο Φρόϋντ στο έργο του «Το μέλλον μιας αυταπάτης» τονίζει πως «Οι θρησκευτικές ιδέες έχουν προκύψει από τις ίδιες ανάγκες από τις οποίες έχουν προκύψει και όλα τα άλλα επιτεύγματα του πολιτισμού: από την αναγκαιότητα της αυτοπροστασίας έναντι της συνθλίβουσας και υπερέχουσας δύναμης της φύσης».
Οι απόψεις του Νίτσε, παρά τις υπερβολές που εμπεριέχουν, είναι δηλωτικές του προβληματισμού που υπάρχει για τη γένεση και την ουσία του Θεού «Ο Θεός είναι νεκρός. Ο Θεός παραμένει νεκρός. Και εμείς τον σκοτώσαμε» και αλλού τονίζεται «Ο Θεός είναι νεκρός˙ αλλά με δεδομένη τη στάση των ανθρώπων, ενδέχεται για χιλιάδες χρόνια να υπάρχουν σπηλιές στις οποίες θα φαίνεται η σκιά του. Και εμείς – εμείς θα πρέπει να εξαφανίσουμε ακόμη και τη σκιά του».
Οι αλλαγές του θρησκειών στην Ελλάδα
Όλες οι παραπάνω θεωρίες συγκλίνουν στη βασική θέση της πως «Δεν υπάρχουν πραγματικότητες˙ απλά ερμηνείες». Με βάση τη θέση αυτή και με αφετηρία το εμβληματικό “Homo homini Deus est” (Ο άνθρωπος είναι για τον άνθρωπο θεός) μπορούμε να καταγράψουμε εκείνες τις αλλαγές των θρησκειών που σημάδεψαν τον ανθρώπινο πολιτισμό.
Μία πρώτη αλλαγή συντελείται όταν με την πάροδο του χρόνου παρατηρείται μία μετάβαση από τον ανιμισμό και παμψυχισμό στην μητριαρχία και τις χθόνιες θεότητες(Χάρων, Θάνατος, Πλούτων…) και στη συνέχεια στο γνωστό κλασσικό Ολύμπιον Πάνθεον.
Την αποδόμηση του δωδεκάθεου του Ολύμπου διευκόλυνε σε πρώτη φάση ο Ξενοφάνης(570 – 480 π.Χ.)που άσκησε σκληρή κριτική για τον θρησκευτικό ανθρωπομορφισμό ανοίγοντας έτσι το δρόμο για το μονοθεϊσμό.
Ωστόσο, το ρήγμα στους θεούς του Ολύμπου έφεραν οι Σοφιστές που θεωρείται πώς πρόβαλλαν – μαζί με τους προσωκρατικούς φιλοσόφους – την επιστημονική σκέψη. Στο ίδιο πλαίσιο αμφισβήτησης των παραδοσιακών θεών κινείται και η μυθική μορφή του Προμηθέα. Για πολλούς και ο Προμηθέας συνιστά το σύμβολο της απελευθέρωσης της ανθρωπότητας από τη θηλιά – εξουσία των Θεών.
Στην Αλεξανδρινή – Ελληνιστική εποχή που ακολούθησε (323 – 31 π.Χ.) και μέσα από τον θρησκευτικό συγκρητισμό αναδύθηκε μία νέα θρησκεία ο Χριστιανισμός. Την εμφάνισή του προετοίμασαν οι προφήτες αλλά τη διάδοσή του τη διευκόλυναν τόσο ο ενιαίος χώρος της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας όσο και η Ελληνική Γλώσσα.
Ωστόσο και ο ίδιος ο Χριστιανισμός γνώρισε και γνωρίζει μέχρι σήμερα ποικίλες αλλαγές τόσο ως προς τον σκληρό πυρήνα του όσο και ως προς το τελετουργικό. Σχετικά ο Φρομ τονίζει :«Ενώ ο Χριστιανισμός των πρώτων χρονών ήταν πνευματικό και επαναστατικό κίνημα των φτωχών και των απόκληρων, που αμφισβητούσαν την ηθική νομιμότητα του υφιστάμενου κράτους, μέσα σε απίστευτο βραχύ διάστημα η πίστη της μειονότητας που τα μέλη της αποδέχονταν τους διωγμούς και το θάνατο ως μάρτυρες Θεού, μετατράπηκε σε επίσημη θρησκεία του Ρωμαϊκού κράτους».
Οι αλλαγές στον Χριστιανισμό
Τα μεταρρυθμιστικά κινήματα που συνταράζουν το Χριστιανισμό κατά τον 16ο αιώνα οδηγούν όχι μόνο στην αλλοίωση των δογμάτων του αλλά και στη δημιουργία ανεξάρτητων Ρωμαϊκών Εκκλησιών. Το σχίσμα που προηγήθηκε (1054 μ.Χ.) είχε ήδη διασπάσει την Εκκλησία σε δύο μέρη. Στην Δυτική Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία και στην Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία.
Καθολικοί, Προτεστάντες, Ευαγγελιστές, Πεντηκοστιανοί και διάφορες άλλες παραλλαγές αισθητοποιούν την κινητικότητα αλλά και τις αλλαγές που κυοφορούνται μέσα στο σώμα του Χριστιανισμού. Η Αναγέννηση και ο Διαφωτισμός προετοίμασαν το έδαφος για την ανάδυση μιας νέας φιλοσοφικής σκέψης που εμπιστεύεται περισσότερο την επιστήμη, τη λογική και την ατομική συνείδηση και λιγότερο τη θρησκευτική αυθεντία.
Η νεωτερικότητα τρέφει τις θεολογικές διαφοροποιήσεις και αποκλίσεις δίνοντας επιχειρήματα σε εκείνους που διατείνονται πως οι αλλαγές στις θρησκείες αντανακλούν τις τεκτονικές δονήσεις του εκάστοτε οικονομικού και κοινωνικού συστήματος.
Τις αλλαγές στις θρησκείες μπορούμε ευκολότερα να τις ανιχνεύσουμε στον Ελλαδικό χώρο: «Ο Ηλιακός Θεός Απόλλων σκοτώνει τον δράκο Πύθωνα φύλακα του Ιερού της χθόνιας Γαίας στους Δελφούς, και χτίζει στο ίδιο σημείο τον δικό του ναό καταλύοντας τις χθόνιες θεότητες και εγκαθιδρύοντας το Ολύμπιο Πάνθεον. Αργότερα οι Χριστιανοί θα κτίσουν τους δικούς τους πάνω στα χαλάσματα των αρχαίων».(Βασίλης Χλέτσος, «Μυθαγωγία»Διαδίκτυο).
Εκάς οι βέβηλοι
Οι αλλαγές στη θρησκεία (η καταγραφή των αλλαγών αποκλειστικά στην αρχαία Ελληνική εποχή και το Χριστιανισμό υπακούει αποκλειστικά στη στενότητα του χώρου) και η πανσπερμία – ποικιλία των θρησκειών στον κόσμο ( Ινδουϊσμός, Βουδισμός, Ισλαμισμός, Κομφουκιανισμός, Ταοϊσμός….) πιστοποιούν με τον πιο εναργή τρόπο πως η έννοια του Θεού «ως ενοποιητικής αρχής που ενυπάρχει πίσω από την πολυπλοκότητα των φαινομένων», διακονεί μία εσώτερη ανάγκη του ανθρώπου «να έχει όχι μόνο κάποιο νοητικό σύστημα, αλλά και ένα αντικείμενο αφοσίωσης που δίνει νόημα στην ύπαρξή του και στη θέση που κατέχει στον κόσμο»(Φρομ).
Γι αυτό, λοιπόν, δεν συνιστά ασέβεια κάθε προσπάθεια να δούμε με άλλο βλέμμα τις αλλαγές και διεργασίες που συντελούνται στο θρησκευτικό corpus. Οι φανατισμοί και οι αφορισμοί του τύπου «Εκάς οι βέβηλοι» κρύβουν την αλήθεια «που κρύπτεσθαι φιλεί».
Ως κοινωνία και παγκόσμια κοινότητα χρειαζόμαστε στόχο αλλά και δρόμο– τρόπο να τον κατακτήσουμε. Διαφορετικά κινδυνεύουμε να δικαιώσουμε την αναφορά του Κάφκα για την ματαιότητα της ζωής.
«Υπάρχει στόχος, αλλά όχι δρόμος˙ και ό,τι ονομάζουμε δρόμο είναι αμφιταλάντευση».
*Χρήσιμα βιβλία και άρθρα:
- «Η υγιής κοινωνία» (Φρομ).
- «Οι θρησκείες σήμερα» Dennis Gira και Jean – Luc Pouthier
- «Το λυκόφως του αθεϊσμού» Alister Mc Crath
- «Ιδεόπολις» Ηλία Γιαννακόπουλου
- «Η επιστροφή της θρησκείας» Ηλία Γιαννακόπουλου (Διαδικτυακό άρθρο)
- «Η επιστροφή του Θεού» Ηλία Γιαννακόπουλου (Διαδικτυακό άρθρο)
