Συνέντευξη στο ΒΗΜΑ και τον Αρχισυντάκτη του Βασίλη Σφήνα παραχώρησε ο Ψυχίατρος, Διδάκτωρ του Παν/μιου Αθηνών, Πρόεδρος του ΔΣ του ΚΕΘΕΑ και μέλος της Επιτροπής Εμπειρογνωμόνων Δημόσιας Υγείας, Χρίστος Χ Λιάπης.
Όπως υπογραμμίζει στην εισαγωγή της συνέντευξης, ο έγκριτος δημοσιογράφος, για τον Δρα Λιάπη: «Με καταγωγή από τον νομό Τρικάλων (συγκεκριμένα από την Καλαμπάκα) και μεγαλωμένος στη Λάρισα, ο Ψυχίατρος Χρίστος Λιάπης, με μεταπτυχιακές σπουδές στη Διοίκηση Υπηρεσιών Υγείας, τόσο στην Ελλάδα, όσο και στις Ηνωμένες Πολιτείες (School of Public Health, University of Michigan), καθώς και στη Διεθνή Ιατρική και τη Διαχείριση Κρίσεων Υγείας (στο πλαίσιο των οποίων συμμετείχε στις δραστηριότητες των Γιατρών του Κόσμου στην Αφρική), σκιαγραφεί στο ΒΗΜΑ τις συνολικές επιβαρύνσεις της Δημόσιας και της Ψυχικής Υγείας του πληθυσμού της δοκιμαζόμενης Θεσσαλίας».
Η συνέντευξη, η οποία αναδείχθηκε 5ο θέμα σε σειρά δημοφιλίας στο ΒΗΜΑ, φιλοξενείται εδώ.
Θεσσαλία: Ζώντας μέσα στην καταστροφή – Ο «ύπουλος» εχθρός μετά την πλημμύρα.
Ο ψυχίατρος Χρίστος Λιάπης εξηγεί στο ΒΗΜΑ τη σωρευτική απειλή για την ψυχική υγεία από τις επαναλαμβανόμενες κρίσεις και τον χρόνο που θα χρειαστούν οι κάτοικοι της Θεσσαλίας προκειμένου να ανακάμψουν.
Πλημμυρισμένα σπίτια, νεκρά ζώα, κατεστραμμένες καλλιέργειες, δρόμοι απροσπέλαστοι. Αυτό είναι το σκηνικό στη Θεσσαλία ακόμη και σήμερα, σχεδόν δύο εβδομάδες μετά το καταστροφικό πέρασμα του Daniel. Οι Θεσσαλοί είναι σίγουρο ότι θα σηκώσουν τα μανίκια και θα στήσουν ξανά το βιος τους. Το κράτος, με τις όποιες διαχρονικές παθογένειες έχει, αλλά με την ευρωπαϊκή αρωγή στο πλευρό του οφείλει να αναλάβει το δικό του μερίδιο.
Ωστόσο, αυτές οι πληγές -που αργά ή γρήγορα θα επουλωθούν- είναι μόνο όσες φαίνονται με γυμνό μάτι. Υπάρχουν και εκείνες που δεν είναι ορατές, οι βαθύτερες, οι «ύπουλες». Αυτές οι αόρατες πληγές του ψυχισμού είναι ικανές ωστόσο να προξενήσουν μακροπρόθεσμα μεγαλύτερη ζημιά.
Ο πληθυσμός των χωριών στη Θεσσαλία, ένας πληθυσμός σε μεγάλο ποσοστό ηλικιωμένων ανθρώπων λόγω της εγκατάλειψης της υπαίθρου, δέχτηκε ένα πλήγμα που ήρθε να προστεθεί πάνω σε εκείνο του «Ιανού», που ήρθε και εκείνο να προστεθεί με τη σειρά του πάνω σε αυτό της πανδημίας του κορωνοϊού και εκείνο πάνω σ’ αυτό της οικονομικής κρίσης. Ένα άθροισμα τραυματικών καταστάσεων σε βάθος ετών που δοκιμάζουν τις τοπικές κοινωνίες.
Πόσο επηρεάζονται ψυχικά τελικά οι πολίτες; Τι δείχνουν μελέτες από το εξωτερικό; Πού θα αναζητήσουν βαλβίδα αποσυμπίεσης και τι μέτρα πρέπει να ληφθούν;
Πριν τρία χρόνια είχαμε την κακοκαιρία «Ιανός», να χτυπά τη Θεσσαλία, με το πρώτο κύμα της Πανδημίας να έχει ήδη πλήξει τη χώρα μας, όπως και όλον τον πλανήτη. Τώρα είχαμε τον «Daniel» που δοκίμασε πολύ σκληρότερα τις ίδιες, σχεδόν, περιοχές. Τι να περιμένουμε στο μέλλον;
Πρώτα από όλα πρέπει να εστιάσουμε στο άμεσο μέλλον της μετά-καταστροφικής περιόδου. Η παραμονή στο πλημμυρισμένο πεδίο, όπως και το κολύμπι ή τα παιχνίδια -κυρίως σε ότι αφορά στα παιδιά- σε λίμνες, ποτάμια ή συλλογές νερού που μπορεί να είναι μολυσμένες και με αυξημένη θολερότητα, θα πρέπει να αποφεύγονται.
Ειδικά τα παιδιά θα πρέπει να αποφεύγουν το παιχνίδι σε αυλές, νερολακούβες ή λάσπες που πιθανώς έχουν μολυνθεί με ούρα μολυσμένων ζώων όπως οι αρουραίοι, τα ποντίκια, οι αγελάδες, τα γουρούνια και τα σκυλιά.
Μετά από πλημμυρικά φαινόμενα, όλοι όσοι εκτέθηκαν σε περιβάλλοντα με υψηλό κίνδυνο λεπτοσπείρωσης, θα πρέπει να λαμβάνουν χημειοπροφύλαξη για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα για να μειωθεί η θνησιμότητα και η θνητότητα από επαπειλούμενες εξάρσεις της νόσου.
Μέτρα ελέγχου των κουνουπιών, προς αντιμετώπιση των κινδύνων έξαρσης κρουσμάτων του ιού του Δυτικού Νείλου και της ελονοσίας, καθώς και μέριμνες για τον έλεγχο των τρωκτικών θα πρέπει να εφαρμόζονται.
Εξαιτίας του προ τριετίας ξεσπάσματος της COVID-19 και των διαρκών προσπαθειών αντιμετώπισης των αρνητικών συνεπειών της στην ανθρωπότητα, είμαστε ήδη εξοικειωμένοι με τα περισσότερα από αυτά τα μέτρα ατομικής και συλλογικής προστασίας.
Καθώς μας έχει δείξει η εμπειρία της παράλληλης επέλευσης υδρομετεωρολογικών κινδύνων, λοιμωδών νοσημάτων και της Πανδημίας του SARS-CoV-2, τέτοιες καταστάσεις πολύ-κινδύνων διευρύνουν τις συνέπειες των σχετιζόμενων καταστροφών, καθώς οι πολλαπλές κρίσεις μπορούν από κοινού και αθροιστικώς να επηρεάσουν την υγεία και την ευζωία του πληθυσμού και αυτό αυτό θα πρέπει να το έχουμε υπόψιν μας στην εκπόνηση των σχετικών προγραμμάτων επείγουσας προετοιμασίας και παρέμβασης.
Τα ακραία, καταστροφικά φαινόμενα που έλαβαν χώρα στην Ελλάδα το καλοκαίρι του 2023 ξέσπασαν σε έναν πληθυσμό που είχε δοκιμαστεί από αλλεπάλληλες οικονομικές πιέσεις, όπως η οικονομική κρίση που ξεκίνησε το 2009 και η ενεργειακή κρίση που σηματοδότησε ο πόλεμος στην Ουκρανία. Ποιος ο συνολικός αντίκτυπος τους στην ψυχική υγεία;
Οικονομικοί και κοινωνικοί παράγοντες πίεσης που αναδύονται ως επακόλουθα των πλημμυρικών καταστροφικών φαινομένων, συμπεριλαμβανομένης της σχετιζόμενης με την καταστροφή απώλειας εισοδήματος και περιουσίας και της εκδήλωσης άγχους και ψυχικής δυσφορίας κατά την άμεση χρονική περίοδο που ακολουθεί την καταστροφή, μπορεί να χειροτερέψουν τον μακροπρόθεσμο αντίκτυπο των πλημμυρών στην ψυχική υγεία του πληθυσμού.
Άτομα που εκτίθενται επανειλημμένως σε πλημμυρικά φαινόμενα, όπως στην περίπτωση του «ΙΑΝΟΥ» και του “DANIEL” που όπως προαναφέρατε ξέσπασαν στις ίδιες -περίπου- περιοχές, μπορεί να συσσωρεύουν ψυχοπιεστικούς παράγοντες πριν καλά-καλά προλάβουν να συνέλθουν από τη μία φυσική καταστροφή.
Σε αυτές τις αθροιστικές ψυχοπιεστικές συνθήκες είναι ιδιαίτερα ευάλωτες οι πληθυσμιακές ομάδες χαμηλού εισοδήματος, όσοι ανήκουν σε μειονότητες, καθώς και οι ηλικιωμένοι και όσοι εμφάνιζαν προϋπάρχοντα προβλήματα σωματικής ή ψυχικής υγείας.
Οι πληθυσμιακές ομάδες χαμηλών εισοδημάτων όπως και εκείνοι με προϋπάρχουσες καταστάσεις επιβαρυμένης υγείας είναι περισσότερο πιθανό να παρουσιάσουν αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία τους. Αυτό είναι ιδιαίτερα ανησυχητικό, δοθέντος του γεγονότος πως οι πληθυσμοί χαμηλού εισοδήματος, καθώς και οι μειονότητες είναι σε μεγαλύτερο κίνδυνο έκθεσης στην COVID-19, αντιμετωπίζοντας χειρότερα αποτελέσματα στην υγεία τους όταν μολύνονται από τον ιό.
Επίσης, όσοι έχουν προϋπάρχουσες επιβαρύνσεις της υγείας τους, είναι περισσότερο πιθανό να ασθενήσουν σοβαρά από COVID-19.
Αυτά τα «αθροιστικά» και «δοσο-εξαρτώμενα» αρνητικά αποτελέσματα παρατηρήθηκαν στην ψυχική υγεία πληθυσμών οι οποίοι εκτέθηκαν σε περισσότερες της μίας μετεωρολογικές καταστροφές, σε επαναλλαμβανόμενες μεγα-πυρκαγιές αλλά και σε άτομα που εκτέθηκαν στα γεγονότα που ακολούθησαν την τρομοκρατική επίθεση και κατάρρευση των δίδυμων πύργων στο World Trade Center, ακριβώς 22 χρόνια πριν.
Αποτελούν σωρευτική απειλή για την Ψυχική Υγεία οι επαναλαμβανόμενες κρίσεις;
Θα πρέπει να εξετάσουμε ενδελεχώς τον τρόπο με τον οποίο οι ψυχοπιεστικοί παράγοντες που συνδέονται με ευρείας κλίμακας και μικρής διάρκειας καταστροφές επηρεάζουν τα οικονομικά δεδομένα, αλλά και την εν γένει ψυχική υγεία του πληθυσμού όταν συνδυάζονται με μια εξελισσόμενη, μακροπρόθεσμη καταστροφή όπως συνέβαινε, για παράδειγμα, κατά την περίοδο έξαρσης της COVID-19.
Έχει προσδιοριστεί, συγκεκριμένα, πως σε περιπτώσεις όπου συνέπεσε η εκδήλωση καταστροφικών πλημμυρών με την εξέλιξη της πρόσφατης Πανδημίας του κορωνοϊού, η απώλεια εισοδήματος εξαιτίας της COVID-19 και οι προηγούμενοι -σχετιζόμενοι με τις πλημμυρικές καταστροφές- ψυχοπιεστικοί παράγοντες επέδρασαν αθροιστικώς στη σοβαρότητα και στη συχνότητα της εκδήλωσης αγχωδών διαταραχών στον πληθυσμό.
«Η αποκατάσταση μετά από μια τέτοια φυσική καταστροφή μπορεί να διαρκέσει από 6 μήνες μέχρι και 1 χρόνο»
Προηγούμενες μελέτες σε άτομα που επέζησαν από καταστροφικές καταιγίδες και πλημμύρες ανέδειξαν ότι η ζημιά στην περιουσία, η σχετιζόμενη με ακραία μετεωρολογικά φαινόμενα ανασφάλεια σε ότι αφορά στη στέγαση και η, επίσης σχετιζόμενη με τις πλημμύρες, απώλεια εργασίας, συνδέονται με πτωχή και επιβαρυμένη ψυχική υγεία του πληθυσμού.
Η αποκατάσταση μετά από μια τέτοια φυσική καταστροφή μπορεί να διαρκέσει από 6 μήνες μέχρι και 1 χρόνο ή και περισσότερο, ανάλογα με τη βαρύτητα του συμβάντος και την προϋπάρχουσα ευαλωτότητα του πληθυσμού. Αξίζει, επίσης, να υπογραμμίσουμε ότι οι ψυχολογικές αντιδράσεις στις φυσικές καταστροφές επίσυμβαίνουν κατά κύματα, συναισθηματικών «ανεβασμάτων» και καταπτώσεων (highs and lows) που, συχνά, λαμβάνουν χώρα ακόμη και μετά την παρέλευση πλέον του ενός χρόνου από το συμβάν.
Σε μια μελέτη ευάλωτων επιζώντων του τυφώνα «Katrina», ο οποίος έπληξε τη Νέα Ορλεάνη και την ευρύτερη περιοχή της Λουϊζιάνας το 2006, οι σχετιζόμενοι με τα ακραία καιρικά-πλημμυρικά φαινόμενα ψυχοπιεστικοί παράγοντες βρέθηκε ότι σχετίζονται με υψηλούς δείκτες ψυχικών και σωματικών διαταραχών, ένα χρόνο μετά την επέλευση του φαινομένου, ενώ πάνω σχεδόν από τους μισούς εκδήλωσαν συμπτώματα πιθανής Διαταραχής Μετατραυματικού Stress (PTSD), την ίδια στιγμή που 3 χρόνια μετά τη μεγάλη αυτή φυσική καταστροφή, η ψυχική δυσφορία παρέμενε αξιοσημείωτα υψηλή στο 30% του υπό μελέτη πληθυσμού, καταδεικνύοντας πιθανή ψυχική ασθένεια.
Κατ’ ανάλογο τρόπο, οικονομικοί και ψυχολογικοί παράγοντες πίεσης που σχετίζονταν με τον τυφώνα Harvey, ο οποίος είχε πλήξει το Τεξας και τη Λουϊζιάνα των Ηνωμένων Πολιτειών τον Αύγουστο του 2017 είχαν μεγαλύτερο μέγεθος επίδρασης, στα συνεπακόλουθα που επέφερε στον πληθυσμό αυτών των περιοχών το ξέσπασμα της COVID-19, από ότι οι πλημμυρισμένες κατοικίες και οι σχετικές ζημιές, υπογραμμίζοντας τις διαφορετικές επιδράσεις των οξέων, σε σχέση με τους μακροπρόθεσμους ψυχοπιεστικούς παράγοντες.
Πώς διακρίνονται οι συνέπειες των πλημμυρών στην Ψυχική Υγεία και στη Δημόσια Υγεία γενικότερα;
Οι πλημμύρες έχουν ένα ευρύ φάσμα συνεπειών στην υγεία των πληθυσμών, τόσο άμεσες, όσο και μεσο-μακροπρόθεσμες, με τις τελευταίες να καλούνται και έμμεσες.
Στις άμεσες περιλαμβάνονται οι πνιγμοί, οι τραυματισμοί, οι εξάρσεις γαστρεντερίτιδας και οι λοιμώξεις του αναπνευστικού συστήματος και του δέρματος. Στις μεσοπρόθεσμες συνέπειες συγκαταλέγονται η μόλυνση πληγών, οι επιπλοκές τραυμάτων, οι δηλητηριάσεις, οι λιμοί και τα μεταδιδόμενα νοσήματα. Στις μακροπρόθεσμες συνέπειες αναφέρονται τα χρόνια νοσήματα, οι αναπηρίες, η επιβαρυμένη ψυχική υγεία και οι συνδεόμενες με τη φτώχεια ασθένειες, όπως ο υποσιτισμός και η κακή διατροφή.
Κατάθλιψη, διαταραχή πανικού, διαταραχή κοινωνικού άγχους, μετατραυματικό stress
Τα πλημμυρισμένα και κατεστραμμένα σπίτια και οι απώλειες εισοδήματος, εξαιτίας του τυφώνα Harvey, για παράδειγμα, αποδείχθηκε ότι ήταν παράγοντες που αύξαναν την πιθανότητα οι συγκεκριμένοι πληγέντες να εμφάνιζαν δυσκολίες στην πληρωμή του ενοικίου, κατά τη μετέπειτα Πανδημία του SARS-CoV-2.
Φαίνεται, λοιπόν πως ο αντίκτυπος τόσο των προηγηθέντων πλημμυρικών φαινομένων όσο και της Πανδημίας είναι ιδιαίτερα επιδραστικός στην ψυχική υγεία του πληθυσμού, επιφέροντας λειτουργική έκπτωση και κατάθλιψη καθώς και διαταραχή πανικού, διαταραχή κοινωνικού άγχους, και διαταραχή μετατραυματικού stress (PTSD). Αμφότερα, λοιπόν τα μεγάλης κλίμακας υδρο-μετεωρολογικά και πανδημικά, καταστροφικά, αυτά φαινόμενα έχουν έναν μακροπρόθεσμο αντίκτυπο στην ψυχική υγεία και ευζωία του πληθυσμού.
Είστε και Πρόεδρος του ΔΣ του Κέντρου Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων. Ποια η επίδραση τέτοιων φαινομένων στη χρήση ουσιών;
Σε ότι αφορά στη χρήση ουσιών, τα γεωγραφικά μοτίβα αύξησης των ποσοστών κατάχρησης και εξάρτησης φαίνεται να έχουν αλλάξει, για παράδειγμα, στη -μετά τον τυφώνα Katrina- Νέα Ορλεάνη, μετακινούμενα από τις εκτεθειμένες στην πλημμύρα περιοχές σε λιγότερο πληγείσες περιοχές στο κέντρο της πόλης. Σε κάθε περίπτωση, όμως, η φτώχεια ήταν βασικός προγνωστικός δείκτης της αναγκαιότητας καταφυγής των εξαρτημένων σε δομές νοσοκομειακής φροντίδας, σε αμφότερες τις περιόδους.
Οι προσεγγίσεις που χρησιμοποιήθηκαν σε αυτήν τη μελέτη δύνανται να γενικευτούν και σε άλλες περιοχές παρόμοιων καταστροφών και ως προς άλλες ψυχολογικές ευαλωτότητες, όπως είναι οι αγχώδεις διαταραχές, προς αντιμετώπιση των οποίων αποτελεί συχνό φαινόμενο η αύξηση στη χρήση αλκοόλ και ηρεμιστικών χαπιών κατά τις μετά-πλημμυρικές περιόδους, καθώς οι άνθρωποι προσπαθούν να βρουν μηχανισμούς «αυτοΐασης» του άγχους και του ψυχικού πόνου που τους έχουν προκαλέσει οι καταστροφές.
Πώς διαμορφώνονται οι προκλήσεις για το μέλλον;
Θα πρέπει να σημειωθεί πως, από τη διεθνή εμπειρία, υποστηρίζεται ότι, εξαιτίας παράπλευρων οικονομικών συνεπειών, σημαντικές απώλειες εισοδήματος και αυξημένη επισιτιστική ανασφάλεια παρατηρήθηκαν και σε περιοχές οι οποίες παρέμειναν ανεπηρέαστες από τις πλημμύρες.
Τα ευρήματα αυτά υποστηρίζουν πως παρότι οι περισσότερες προσπάθειες ανακούφισης εστιάζονται -ορθώς- στις άμεσα πληγείσες περιοχές, οι μελλοντικές προσπάθειες θα πρέπει, επίσης, να συμπεριλαμβάνουν τις περιβάλλουσες-γειτονικές περιοχές και τους εμμέσως επηρεασθέντες πληθυσμούς.
Η προσπάθεια για μείωση του κινδύνου επικείμενων καταστροφών αλλά και η διαχείριση των διαφόρων καταστροφών που έχουν επέλθει έρχονται αντιμέτωπες με νέες προκλήσεις μετά το 2020, καθώς διαφορετικοί τύποι κινδύνων έχουν, τα τελευταία χρόνια, την τάση να επισυμβαίνουν ταυτόχρονα ή να εξελίσσονται παράλληλα.
Τυπικό παράδειγμα αποτελούν οι καταστροφικές πλημμύρες που έλαβαν χώρα σε κράτη της κεντροδυτικής Ευρώπης το καλοκαίρι του 2021, εν μέσω της Πανδημίας της COVID-19, με σημαντικό αντίκτυπο στον πληθυσμό, (σε επίπεδο ανθρώπινων απωλειών, τραυματισμένων και αστέγων), αλλά και στο φυσικό περιβάλλον (με τη διάβρωση και τις εναποθέσεις να επηρεάζουν μακροπρόθεσμα τις πλημμυρισμένες περιοχές) και στο οικιστικό περιβάλλον (με την καταστροφή κατοικιών και κτηριακών υποδομών).
Όλα τα ανωτέρω δημιουργούν ιδανικές συνθήκες για την έναρξη μετα-πλημμυρικών λοιμωδών ασθενειών η διαχείριση των οποίων αποτελεί σύνθετο θέμα και τυπικό παράδειγμα αντιμετώπισης πολυ-κινδύνων (multi-hazards) το οποίο απαιτεί διεπιστημονική προσέγγιση.
Η κατάσταση περιπλέκεται ακόμη περισσότερο δεδομένης της COVID-19 η οποία, όπως προανέφερα, παραμένει ως ενδημική απειλή έστω και αν έχει αμβλυνθεί ο πανδημικός της χαρακτήρας, με αντικρουόμενα ζητήματα Δημόσιας Υγείας να αναδύονται καθώς αναζητείται το κατάλληλο μείγμα ισορροπίας ανάμεσα στις αποτελεσματικές μας αποκρίσεις στην κατάσταση που διαμορφώνουν οι πλημμύρες και στα μέτρα αποτροπής της (επαν-) εξάπλωσης του κορωνοϊού.
Τι σημαίνουν όλα αυτά για τον συντονισμό των δράσεων άμεσης αρωγής στους πληγέντες;
Καταρχάς, θα πρέπει να υπογραμμιστεί ότι οι επιχειρήσεις έρευνας και διάσωσης (SAR operations), για παράδειγμα, απαιτούν στενή και συχνή επαφή μεταξύ του επηρεασθέντος από την πλημμύρα τοπικού πληθυσμού, των αρχών, των διασωστών, των επαγγελματιών υγείας και των εθελοντών. Ανθρώπων δηλαδή που προέρχονται από διαφορετικές περιοχές με διαφορετικά επιδημιολογικά χαρακτηριστικά.
Επιπροσθέτως, μεγάλος αριθμός εκτοπισθέντων, από τη μανία των πλημμυρικών φαινομένων, θα πρέπει να βρουν καταφύγιο σε υπερ-συνοστιμένες εγκαταστάσεις, ενώ και για την παροχή τροφίμων και άλλων επείγουσών προμηθειών, εμπλέκεται μεγάλος αριθμός εθελοντών από τη διαδικασία συλλογής και προετοιμασίας, μέχρι το τελικό στάδιο διανομής τους στον μαστιζόμενο πληθυσμό.
Πολύς κόσμος, συμπεριλαμβανομένων των εκτοπισμένων, του προσωπικού άμεσης απόκρισης (first responders) και των εθελοντών μοιράζεται περιοχές επιφάνειες, αντικείμενα και εξοπλισμό, όχι μόνον στους χώρους επείγουσας στέγασης αλλά και σε πολλά άλλα μέρη των πληγεισών περιοχών. Αυτές οι ενέργειες δύνανται να αποτελέσουν παράγοντα κινδύνου διάδοσης ασθενειών στις πληγείσες κοινότητες δημιουργώντας συρροές κρουσμάτων SARS-CoV-2 εντός αυτών, με αρνητικό αντίκτυπο στην επείγουσα απόκριση και στη διαδικασία αποκατάστασης.
Με βάση τις πρόσφατες πλημμύρες στην Ευρώπη, συμπεριλαμβανομένων των γεγονότων του 2007 στη Γερμανία, του 2011 στην Κοπεγχάγη και του 2013 στην Ολλανδία και στη Γερμανία, οι αρμόδιες αρχές θα πρέπει να συμβουλεύουν τόσο τους επαγγελματίες, όσο και τους κατοίκους να φορούν εξοπλισμό προσωπικής προστασίας (personal protective equipment – PPE), προς αποφυγή επαφής με τα νερά της πλημμύρας και με τα πτώματα ζώων που μπορεί να έχουν πνιγεί μέσα σε αυτά. Μεγάλη έμφαση θα πρέπει να δοθεί και στην υγιεινή των χεριών, ώστε να αποφευχθεί η αρχική λοίμωξη και η περαιτέρω μετάδοση εντός της επηρεασθείσας από τις πλημμύρες κοινότητας.
