Του Ηλία Γιαννακόπουλου
«Ίσως το φως θάναι μία νέα τυραννία.
Ποιος ξέρει τι καινούργια πράγματα θα δείξει».
Υπάρχουν στιγμές που αναζητώ επίμονα εκείνα τα στοιχεία ή τους παράγοντες που διαμόρφωσαν τη ζωή μου μέσα από το αξιακό σύστημα και την αισθητική περί του βίου που μου «επέβαλαν». Εκτός από τα πρόσωπα, τα γεγονότα και κάποια βιώματα κατά ένα περίεργο τρόπο διαπίστωσα πως και κάποια ποιητικά αναγνώσματα επηρέασαν βαθύτατα τη βιοθεωρία μου. Αναγνώσματα που σε άλλους δεν ασκούν καμία επιρροή.
Ανάμεσα στα ποιήματα που μου έκαναν ιδιαίτερη εντύπωση και τα σιγοψιθυρίζω συχνά είναι τα «Παράθυρα» του Κ. Καβάφη. Με ένα ανεξιχνίαστο και μυστηριώδη τρόπο έχω ταυτιστεί με το ποιητικό υποκείμενο και προσπαθώ να βρω τις αναλογίες και να δώσω κάποιες απαντήσεις. Ιδιαίτερα το τελευταίο δίστιχο «Ίσως το φως θα ναι μία νέα τυραννία. / Ποιος ξέρει τι καινούργια πράγματα θα δείξει» λειτουργεί ως βαυκάλημα σε κάποιους ενοχικού φόβους μου απέναντι στο «φως» ως σύμβολο της αλήθειας, της αποκάλυψης και διάλυσης του σκότους.
Ποιος φοβάται το φως;
Αλήθεια ποιος μπορεί να φοβάται το φως; Ποιος ανομολόγητος λανθασμένος σχεδιασμός της ζωής μας, μάς εγκλώβισε σε αδιέξοδα χωρίς ελπίδα διαφυγής; Ποιο σκοτεινό στοιχείο του ψυχισμού μας ακυρώνει κάθε προσπάθεια για αντίδραση και υπέρβαση όλων εκείνων των στοιχείων που μάς φυλακίζουν; Γιατί για πολλούς τα «παράθυρα» και το «φως» αντί για ελπίδα, προσδοκία και προϋπόθεση αυτογνωσίας λειτουργούν ως θερμοκήπιο φόβου και μιας απροσδιόριστης αγωνίας για κάθετι που συνιστά ζωτικό στοιχείο της ταυτότητάς μας; Ερωτήματα και διλήμματα.
«Σ΄ αυτές τες σκοτεινές κάμαρες, που περνώ
μέρες βαρυές, επάνω κάτω τριγυρνώ
για να ΄βρω τα παράθυρα…»
Οι περισσότεροι χτίζουμε τη ζωή μας πάνω σε λαθεμένες επιλογές είτε από άγνοια ή κάτω από την πίεση των κοινωνικών επιταγών. Όταν συνειδητοποιούμε το λάθος και νιώθουμε την ασφυξία των αδιέξοδων, τότε αντιλαμβανόμαστε πως οι επιλογές μας είναι δραματικά περιορισμένες. Κι αυτό γιατί οποιαδήποτε αντίδρασή μας προϋποθέτει τη συνειδητοποίηση των λαθών μας, την αποδοχή τους αλλά και την αυτογνωσία ως μοχλό εκκίνησης και αντίδρασης.
Όλα αυτά, όμως, συνιστούν διαδικασίες που χαρακτηρίζουν άτομα με ψυχικό σθένος και ακόμα τη θέληση να αλλάξουν τη ζωή τους και «της τύχης την καταφορά»(«Οι Τρώες»). Βέβαια υπάρχουν και εκείνοι που από ευθυνοφοβία επιρρίπτουν το βάρος και την ευθύνη της δικής τους «αβίωτης» ζωής στους άλλους. Οι «σκοτεινές κάμαρες» ως χώρος ψυχικού πνιγμού αποδιοργανώνουν το άτομο μέσα από το αδυνάτισμα των «λογικών ιμάντων». Έτσι η αναζήτηση μιας ηρωϊκής εξόδου είναι αναγκαία αλλά και τόση δύσκολη για άτομα που παντού βλέπουν «Τείχη» («Χωρίς περίσκεψιν, χωρίς λύπην, χωρίς αιδώ, / μεγάλα κ΄ υψηλά τριγύρω μου έκτισαν τείχη»).
Οι μοιρολάτρες και οι δειλοί.
Ίσως πολλοί θα αντιτείνουν πως η αυτογνωσία θα πρέπει να συνοδεύεται κι από τη σαφή γνώση της πραγματικότητας που μας περιβάλλει και μας διαμορφώνει, αν θέλει να αντιταχθεί στο πεπρωμένο και στα συρματοπλέγματα της κοινωνικής ζωής. Γιατί οι «σκοτεινές κάμαρες» ,τα «Τείχη» και οι «Τρώες» δεν είναι μόνο κατασκευάσματα των άλλων αλλά και της δικής μας αβελτηρίας και αδιαφορίας «Α, όταν έκτιζαν τα τείχη πώς να μην προσέξω»(«Τα Τείχη»).
Ωστόσο, οι περισσότεροι αδυνατούν να απαλλαγούν από τα φοβικά και αυτοενοχοποιητικά σύνδρομα και γι αυτό επιλέγουν την αποδοχή της πραγματικότητας που τους δεσμεύει και τους καθιστά υπεξούσιους.
Είναι οι μοιρολάτρες, οι φοβισμένοι, οι προσαρμοσμένοι, οι συμβιβασμένοι, οι πεσιμιστές. Είναι οι άνθρωποι που δεν αντιστέκονται, δεν αντιδρούν και δεν τολμούν. Αποδέχονται τη μοίρα τους και παραιτούνται. Προτιμούν ως λύση την ακινησία και την αδράνεια. Είναι οι αρνητές της δράσης και της υπέρβασης. Ορρωδούν και υποχωρούν μπροστά στα προβλήματα.
Συμβιβάζονται με την «ήττα» τους και εναγωνίως αναζητούν τα «Παράθυρα». Αυτά, ωστόσο για τους περισσότερους δεν είναι λύση, γιατί είναι φορείς μιας άλλης θεώρησης της ζωής. Αυτή η «άλλη» ζωή τρομάζει περισσότερο τους ηττοπαθείς που προτιμούν τον αυτοεγκλεισμό τους στο συμβατικό και το γνωστό (όσο σκληρό κι αν είναι αυτό).
Αδυνατούν να δουν το νέο, το διαφορετικό και να συνυπάρξουν με αυτό. Οι ηρωικές ανταρσίες και οι μεγάλες πράξεις απουσιάζουν από όλους αυτούς που τρέφονται από τη συνήθεια και από το φόβο μπροστά στις νέες αλήθειες και το φως της πραγματικής ζωής. Είναι οι παραιτημένοι της ζωής.
Για αυτούς ισχύει η τραγική διαπίστωση «Ανεπαισθήτως μ’ έκλεισαν από τον κόσμο έξω» («Τα τείχη») ή το «Κάθε προσπάθειά μου μια καταδίκη είναι γραφτή»(«Η πόλις») ή το «Όμως η πτώσις μας είναι βεβαία»(«Οι Τρώες»).
Να τολμήσουμε……
Ίσως κανείς άλλος ποιητής δεν περιέγραψε με τέτοια ενάργεια όχι μόνο την τραγικότητα της ανθρώπινης ζωής αλλά και το ψυχικό υπόστρωμα όλων εκείνων των ανθρώπων που δειλιάζουν, τρέπονται σε φυγή και αποσύρονται μπροστά στο μέγεθος των δυσκολιών.
Να είναι άραγε ένα στοιχείο της ανθρώπινης φύσης ή η καταγραφή και αποδοχή μιας πραγματικότητας; Μιας πραγματικότητας που ισοπεδώνει την ανθρώπινη ύπαρξη και υποχρεώνει τον άνθρωπο σε μία αντι-ηρωϊκή στάση ζωής. Ο Σοφοκλής το είπε καθαρά στην «Αντιγόνη» με την ποιητική του τέχνη «Ουδέν έρπει θνητών βιότω πάμπολυ γ’ εκτός άτας» (Ο βίος των θνητών καιρό δεν σέρνεται πολύ έξω από της συμφοράς το μονοπάτι).
Κανείς δεν μπορεί να ζητήσει από τον άνθρωπο συμπεριφορές ρήξεων. Λίγοι είναι αυτοί που μπορούν να ξεπεράσουν τα όριά τους και να συγκρουστούν τόσο με τις εσωτερικές τους ανασφάλειες όσο και με τις άτεγκτες δομές του κοινωνικού συστήματος. Ούτε η επιπόλαια αισιοδοξία ωφελεί ούτε ο αδιέξοδος και ψυχοβόρος πεσιμισμός «Η νύχτα της ζωής είναι γεμάτη άστρα. Κι όσο πιο σκοτεινή είναι η νύχτα, τόσο πιο λαμπερά τα’ άστρα»(«Νέα Εστία» 1963).
Για να φύγει το σκοτάδι χρειάζονται τα παράθυρα. Όχι για να δραπετεύσουμε από αυτά, αλλά για να μπει το φως. Όσες απογοητεύσεις κι αν μας φέρει αυτό, όσες αλήθειες κι αν μας αποκαλύψουν οι αχτίδες του, εμείς θα πρέπει να συμβιβαστούμε με τις νέες αλήθειες της πραγματικότητας και της ζωής.
Η καβαφική «τυραννία» του φωτός δεν αποτελεί κατ’ ανάγκη και μία αποδεκτή κατάσταση από όλους. Γιατί το φως δεν αποκαλύπτει μόνον τις «ασχήμιες» μας αλλά και τις δυνατότητές μας.
Εμείς θα μείνουμε στην αισιόδοξη πλευρά της ζωής και της προσπάθειάς μου για κάτι ψηλότερο. Έστω κι αν αυτό αποδειχθεί απάτη και μας ξαναβυθίσει στα αδιέξοδά μας.
«Κομμάτι κατορθώνουμε˙ κομμάτι
παίρνουμ’ επάνω μας˙ κι αρχίζουμε
νάχουμε θάρρος και καλές Ελπίδες»(«Τρώες»).
