Τα δικαστήρια στα social media δουλεύουν σε 24ωρη βάση. Δεν χρειάζονται εισαγγελείς, δεν υπάρχει υπερασπιστής, ούτε λόγος για αποδείξεις – το μόνο που απαιτείται είναι ένα ρεπορτάζ, μια διαρροή, ή απλώς μια φήμη. Σε λίγα λεπτά, η κοινή γνώμη έχει αποφανθεί, ένοχος. Και το τεκμήριο της αθωότητας, εκείνο το συνταγματικό δικαίωμα που διατηρεί ακόμη μια θέση στα νομικά εγχειρίδια, στα online timelines απουσιάζει παντελώς.
Με αφορμή την υπόθεση Σεμερτζίδου – Μαγειρία και το σκάνδαλο ΟΠΕΚΕΠΕ, ο δημόσιος διάλογος στα Τρίκαλα και όχι μόνο εξελίσσεται σε πραγματική διαδικτυακή «ανθρωποφαγία». Τα σχόλια κάτω από τις σχετικές ειδήσεις, τα βίντεο που κυκλοφορούν στα social media, από άγνωστους δημιουργούς, δεν αφήνουν περιθώρια αμφιβολίας, η «λαϊκή κατακραυγή» προηγείται της οποιασδήποτε έρευνας, απόφασης ή ετυμηγορίας των θεσμικών οργάνων.
Το φαινόμενο του ψηφιακού «λιντσαρίσματος»
Οι διάλογοι που ξεδιπλώνονται στα social media θυμίζουν λιγότερο διάλογο και περισσότερο δημόσια διαπόμπευση. Δεν υπάρχει όριο στην ειρωνεία, τον χλευασμό, τις βαριές κατηγορίες και την ετυμηγορία. Οποιοσδήποτε τολμήσει να ζητήσει ψυχραιμία, θα κατηγορηθεί αμέσως ότι «προστατεύει τους ενόχους». Ενδεικτικά σχόλια, όπως:
- «Ζητάς και τα ρέστα βρε τ@@@ι. Κρέμασμα στην πλατεία»
- «Αν ισχύει, φυλακή και να απαντήσει στον κόσμο»
- «Όλοι το ίδιο θα κάναμε, το κράτος φταίει»
- «Το τεκμήριο αθωότητας αφορά μόνο όσους δεν σε ξέρουν προσωπικά»
διαμορφώνουν ένα τοξικό περιβάλλον, όπου κάθε έννοια νομικής εγγύησης γίνεται ανέκδοτο.
Το τεκμήριο αθωότητας: Μια ενοχλητική λεπτομέρεια
Η ελληνική έννομη τάξη, το Σύνταγμα (άρθρο 6 παρ. 2), η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (άρθρο 6) και η Οικουμενική Διακήρυξη Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (άρθρο 11) προβλέπουν το αυτονόητο. Kανείς δεν θεωρείται ένοχος μέχρι να κριθεί αμετάκλητα από δικαστήριο.
Στα social media, όμως, το δικαίωμα αυτό έχει μικρή διάρκεια ζωής. Μέχρι να γραφτεί το πρώτο σχόλιο, η πλειοψηφία έχει αποφασίσει – και δεν υπάρχει κανένας θεσμός που να επαναφέρει την ισορροπία.
Νομικό πλαίσιο για όσους βιάζονται να κρίνουν
Είναι ίσως χρήσιμο να υπενθυμιστεί, περισσότερο για λόγους πληροφόρησης παρά για διδακτισμό, ότι η δημόσια προσβολή της τιμής και υπόληψης προσώπων (συκοφαντική δυσφήμηση – ΠΚ 362, 363, 367) αποτελεί αδίκημα και στα social media.
Η νομοθεσία δεν αναγνωρίζει «δικαίωμα διαδικτυακού λιντσαρίσματος». Το GDPR και το άρθρο 9Α του Συντάγματος προστατεύουν τα προσωπικά δεδομένα, ακόμη και όταν η κοινή γνώμη έχει ήδη αποφανθεί για τον «ένοχο».
Οι συνέπειες για τον διαπομπευόμενο
Η διαδικτυακή διαπόμπευση δεν είναι απλώς ζήτημα εικόνας. Για όποιον βρεθεί στο επίκεντρο, οι συνέπειες ξεπερνούν κατά πολύ το αρχικό «σάλο»:
- Ψυχολογική επιβάρυνση: Ο στιγματισμός, η αγωνία, το αίσθημα κοινωνικού αποκλεισμού γίνονται μέρος της καθημερινότητας.
- Κοινωνικός και επαγγελματικός αποκλεισμός: Ακόμη και αν τελικά αθωωθεί, η φήμη του πλήττεται ανεπανόρθωτα, με συνέπειες σε συνεργασίες, εργασιακό περιβάλλον και προσωπικές σχέσεις.
- Δυσκολία αποκατάστασης: Η διάψευση, η αθώωση ή η δικαστική δικαίωση δεν αρκούν για να αναιρεθεί το κοινωνικό στίγμα που έχει ήδη «γράψει» στα timelines και τη συλλογική μνήμη της τοπικής κοινωνίας.
- Νομικά δικαιώματα: Ο διαπομπευόμενος μπορεί να προσφύγει στη Δικαιοσύνη με αγωγή για ηθική βλάβη, μήνυση για δυσφήμηση, αίτημα διαγραφής περιεχομένου, και να επικαλεστεί το GDPR για διαγραφή προσωπικών δεδομένων. Όμως η ζημιά συχνά έχει ήδη γίνει.
Η ψηφιακή «καταδίκη» λειτουργεί ως διαρκές στίγμα, χωρίς να δίνει το δικαίωμα επανόρθωσης – ακόμη κι αν το δικαστήριο τελικά δικαιώσει τον κατηγορούμενο.
Κοινωνικές και πολιτικές προεκτάσεις: Το δίκαιο της οργής
Αν υπάρχει κάτι που χαρακτηρίζει την εποχή μας, είναι η μετατροπή κάθε δημόσιας υπόθεσης σε προσωπικό στοίχημα για τον κάθε χρήστη. Όλοι είναι γνώστες, όλοι είναι εισαγγελείς, όλοι ξέρουν «ποιος τα παίρνει».
Η συλλογική ανάγκη για τιμωρία, κάθαρση ή απλώς για διέξοδο της οργής, καταργεί κάθε φίλτρο λογικής. Οι θεσμοί μοιάζουν ντεκόρ, η νομοθεσία γραφειοκρατική τυπικότητα, και η προσωπικότητα του άλλου, απλώς μια ψηφιακή εικόνα που μπορεί να διαλυθεί με ένα like.
Η αλήθεια είναι ότι η πραγματική Δικαιοσύνη, με όλη την αργοπορία και τη γραφειοκρατία της, μπορεί να αθωώσει ή να καταδικάσει. Το Facebook και το X αρκούνται στο «καταδικάζω» – και αυτό συνήθως αρκεί για να συντρίψει κάθε έννοια κοινωνικής συνοχής.
Πού τελειώνει η δημόσια κριτική και πού αρχίζει η διαπόμπευση;
Αυτό είναι το πραγματικό ερώτημα. Το τεκμήριο της αθωότητας δεν καταργείται με νόμο. Καταργείται κάθε φορά που μια κοινότητα αποφασίζει να παρακάμψει το δικαστήριο, τις Αρχές, τα θεσμικά φίλτρα και να αναλάβει η ίδια τον ρόλο του τιμωρού.
Η σύγχρονη κοινωνία φαίνεται να το αποδέχεται, αν όχι να το επιβραβεύει.
Όσο, όμως, το ψηφιακό δικαστήριο θα υποκαθιστά τη θεσμική δικαιοσύνη, τόσο το ίδιο το κράτος δικαίου θα γίνεται… trend της ημέρας.
