α.«Πράττε έτσι, ώστε η ρυθμιστική αρχή της βούλησής σου να μπορεί, συγχρόνως, να καταστεί καθολικός νόμος»
(Η κατηγορική προσταγή, Καντ)
β.«Πράττε έτσι ώστε να χρησιμοποιείς την ανθρωπότητα τόσο στο πρόσωπό σου όσο και στο πρόσωπο κάθε άλλου ανθρώπου πάντοτε ως σκοπό και ποτέ μόνο ως μέσο»
(Καντ)
Όταν ο Καντ διατύπωσε την Κατηγορική Προσταγή (α) ποτέ δεν θα φανταζόταν ότι θα μπορούσε να έχει εφαρμογή σε έναν πόλεμο στην καρδιά της Ευρώπης στις αρχές του 21ου αιώνα και μάλιστα μεταξύ δύο ομόθρησκων λαών. Δύο κρατών – λαών που τον 20ο αιώνα είχαν συνυπάρξει – αποτέλεσαν τμήμα μιας ενιαίας κρατικής και κραταιάς οντότητας, της Ε.Σ.Σ.Δ. (Σοβιετική Ένωση). Το οξύμωρο αυτής της σύμπλευσης, της Κατηγορικής Προσταγής με τον Ουκρανικό πόλεμο, καθίσταται πιο εμφανές στο βαθμό που στην γηραιά Ήπειρο ο ορθολογισμός και η ηθική – ηθικό χρέος αποτελούν ομόκεντρους κύκλους (ή υπάλληλους) με κέντρο την απόλυτη αξία, τον άνθρωπο(β).
Τα παραπάνω στοιχεία – ορθολογισμός και ηθικό χρέος – αποτελούν όχι μόνον τα δομικά στοιχεία της φιλοσοφίας του Καντ(«Κριτική του καθαρού λόγου») αλλά και τους πυλώνες του Ευρωπαϊκού πολιτισμού. Αυτός θεμελιώθηκε πάνω στις αρχές του διαφωτισμού και στην ηθική του χριστιανισμού. Ο «λόγος» με την πολυσημία του και τις πολλαπλές λειτουργίες του συνέβαλε τα μέγιστα στη νοηματοδότηση του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Αυτές τις λειτουργίες του «λόγου»– πρακτικός/θεωρητικός λόγος – κατέστησε και ο Καντ αντικείμενο του φιλοσοφικού του στοχασμού.
Σύμφωνα με τον φιλόσοφο η θεωρητική λειτουργία του «λόγου» μάς βοηθά να κατακτήσουμε την γνώση, ενώ η άλλη λειτουργία, η πρακτική μάς φανερώνει το ηθικό χρέος μας. Δεν πρόκειται για δύο διαφορετικούς λόγους, αλλά για δύο διαφορετικές εκφράσεις το ίδιου «λόγου». Οι λειτουργίες του «λόγου», όμως, γίνονται αντιληπτές και αποδεκτές μόνο σε συνδυασμό με την ευθύνη μας που με την σειρά της προϋποθέτει και συνεπάγεται την ελεύθερη βούληση και αυτονομία μας. Οι παραπάνω θέσεις – παραδοχές συγκλίνουν στην διαπίστωση πως μία πράξη μπορεί να θεωρηθεί «ηθική» όταν την στιγμή – χρονική περίοδο που την επιτελούμε είμαστε ελεύθεροι.
Ο ρόλος της Φιλοσοφίας
«Ο αυτός ερωτηθείς υπό τινος τι τον υιόν διδάξει είπεν∙ «ει μεν θεοίς αυτόν συμβιούν εθέλοις φιλόσοφον, ει δε ανθρώποις ρήτορα»
(Όταν κάποιος τον ρώτησε τι να σπουδάσει τον γιο του απάντησε: «αν θέλεις να συμβιώσει με θεούς, φιλόσοφο, αν με ανθρώπους, ρήτορα», Αντισθένης)
Ίσως κάποιος να αναρωτηθεί «προς τι» η ενασχόληση με την φιλοσοφία, όταν η σκληρή πραγματικότητα και το δυστοπικό πλαίσιο της σύγχρονης ζωής αποδομούν παραδοσιακές φιλοσοφικές θέσεις ή τις καθιστούν ανώφελες και ατελέσφορες στην επίλυση των σύγχρονων προβλημάτων; Κάποιοι ίσως διακωμωδώντας την κατάσταση υποστηρίζουν πως η φιλοσοφία είναι για τους αργόσχολους και τους αιθεροβάμονες. Ο υφέρπων σχετικισμός, ο έντονος σκεπτικισμός και ο διάχυτος μηδενισμός ενισχύουν την αποστασιοποίηση από την φιλοσοφία που, ωστόσο, εξακολουθεί με επίμονο τρόπο να φωτίζει και να ερμηνεύει τα σύγχρονα γεγονότα.
Ο ουκρανικός πόλεμος ανέδειξε περίτρανα τον ανορθολογισμό αλλά και την απουσία συνείδησης του ηθικού χρέους όλων εκείνων που αποφάσισαν και διεξάγουν αυτόν. Ειδικότερα, αυτός ο πόλεμος παραβίασε την βασική θέση της φιλοσοφίας του Καντ την Κατηγορική Προσταγή(α) αλλά και την προτροπή του για τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να αντιμετωπίζεται ο άνθρωπος. Ο άνθρωπος, δηλαδή, πρέπει να αντιμετωπίζεται ως ο απόλυτος σκοπός και ποτέ ως μέσο(β).
Η Κατηγορική Προσταγή
Το παράλογο του πολέμου και την ανηθικότητά του τα καταδεικνύουν όχι μόνον οι εικόνες των θανάτων, των υλικών καταστροφών και των εκατομμυρίων προσφύγων αλλά και η σαφής παραβίαση των κανόνων συμπεριφοράς ενός ανθρώπου ή κράτους. Η κατηγορική προσταγή ως φιλοσοφική θέση πηγάζει από το αίσθημα και την έννοια του καθήκοντος. Είναι η απαίτηση ενός γενικού ηθικού νόμου. Λειτουργεί ως ένας «ηθικός νομοθέτης» και μετακινεί το ενδιαφέρον από «τι πράττουμε» στο «πώς πράττουμε».
Δίνει, επίσης, απάντηση στο βασανιστικό και διαχρονικό ερώτημα «ποια πράξη – συμπεριφορά» θεωρείται και είναι ηθική; Σύμφωνα με τον Καντ και την Κατηγορική προσταγή ως ηθική πράξη – συμπεριφορά θεωρείται αυτή που αν γινόταν ηθικός νόμος για όλη την ανθρωπότητα θα είχε θετικά αποτελέσματα. Ο Καντ, δηλαδή, συμβουλεύει – προτρέπει το «να ενεργείς με βάση τον κανόνα ότι αυτό που θέλεις μπορεί να αποτελέσει καθολικό νόμο».
Την Κατηγορική προσταγή την διακρίνει ένας προτρεπτικός τόνος με την διακονία της προστακτικής που ενέχει το στοιχείο του «πρέπει»(«πράττε έτσι…»). Το στοιχείο αυτό, υφολογικό και νοηματικό, αναδεικνύει την καθολικότητα και την αναγκαιότητα της προτροπής για πειθαρχία στους ηθικούς κανόνες. Τα στοιχεία αυτά επιτάσσουν την υπέρβαση των προσωπικών επιθυμιών και διακονία του κοινού καλού. Αυτό ακριβώς είναι και ο πυρήνας ενός ηθικού νόμου που έχει ως ακολούθημα τον σεβασμό του ανθρώπου και την ανάδειξή του ως «σκοπού» και ποτέ ως «μέσου».
Η κατηγορική προσταγή και ο πόλεμος
Ο καλύτερος τρόπος για να κατανοήσουμε σε βάθος τη σχέση της Κατηγορικής προσταγής με τον Ουκρανικό πόλεμο είναι να θέσει κάποιος (αυτός που αποφάσισε τον πόλεμο) το ερώτημα στον εαυτό του «τι θα συνέβαινε αν όλοι οι άνθρωποι ή κράτη έπρατταν κατά τον τρόπο που επιλέγω τώρα εγώ να πράξω;». Η συμβολή του Καντ στην ρύθμιση της ηθικής συμπεριφοράς του ανθρώπου έγκειται και στην επόμενη ερώτηση που χωρίς να παραβλέπει το «τι πρέπει να πράξω» εμφαντικά τονίζει το «πώς πρέπει να πράξω ή να συμπεριφερθώ, προκειμένου η στάση μου να θεωρηθεί ηθικά σωστή;».
Αν όσοι αποφάσισαν τον πόλεμο στην Ουκρανία συνειδητοποιούσαν το παράλογο και ανήθικο της απόφασής τους τότε ίσως δεν θα προχωρούσαν σε αυτήν. Γιατί αν ο πόλεμος καταστεί καθολικός νόμος και ηθική – επιτρεπτή συμπεριφορά τότε θα επικρατήσει το απόλυτο χάος και μία άνευ προηγουμένως γενικευμένη ανθρωποκτονία. Μόνον ένας ανθρώπινος παραλογισμός κι ένας έσχατος αμοραλισμός θα μπορούσαν να οδηγήσουν κάποιον να αποφασίσει τον πόλεμο και με το σκεπτικό ότι αυτός θα μπορούσε να καταστεί καθολικός νόμος σύμφωνα με την Κατηγορική προσταγή.
Ίσως ο Ρώσος πρόεδρος να αγνοούσε την Κατηγορική προσταγή του Καντ. Ως χριστιανός, όμως, δεν θα έπρεπε να αγνοεί την ευαγγελική ρήση που συνιστά και την χρυσό κανόνα της ανθρώπινης συμπεριφοράς:
«Πάντα ουν όσα αν θέλητε ίνα ποιώσιν υμίν οι άνθρωποι, ούτω και υμείς ποιείτε αυτοίς∙ ούτος γαρ εστίν ο νόμος και οι προφήται»
(Όσα θέλετε να κάνουν οι άλλοι άνθρωποι σε εσάς, έτσι κι εσείς
να κάνετε σ’ αυτούς).
Η ανθρωπότητα ευελπιστεί πως η Ρωσία δεν θα αποφασίσει έναν νέο πόλεμο ενάντια στις χώρες που εκδήλωσαν την πρόθεσή τους για ένταξη στο ΝΑΤΟ. Η κατηγορική προσταγή του Καντ μπορεί να αποτρέψει πολλά αρνητικά τόσο μεταξύ των σχέσεων των κρατών όσο και μεταξύ των ανθρώπων. Κι αυτό γιατί το ηθικό χρέος είναι καθολικό και συνιστά μία αναγκαιότητα για την πρόοδο των λαών και την τελείωση του ανθρώπου.
«Θα πειστεί κάποτε το χοντροκέφαλο ανθρώπινο γένος ότι μεγαλύτερη μωρία και συμφορά από τον πόλεμο δεν υπάρχει, και από τα παθήματά του θα διδαχθεί κάποτε ότι πρέπει να τον καταργήσει, σαν υπερβολικά οδυνηρό και ακριβό τρόπο για επίλυση διαφορών».(Καντ)
- Το κείμενο αντλήθηκε από το βιβλίο του συγγραφέα «Ουκρανικός πόλεμος»(Εκδόσεις Γραφή)
*ΙΔΕΟπολις
https://iliasgiannakopoulos.blogspot.com
ΗΛΙΑ ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ
ΦΙΛΟΛΟΓΟΥ
